Этнічнасць нашых продкаў (2023)

Этнічнасць нашых продкаў

Вячаслаў Насевіч,

кандыдат гістарычных навук

У геаграфічых апісаннях, якія існуюць з часоў антычнасці і сярэднявечча, вельмі часта рашаючым крытэрыям для вызначэння этнасу (як свайго, так і чужынскага) лічыцца паходжанне ўсіх яго прадстаўнікоў ад агульнага продка. Уяўленне аб радстве прадстаўнікоў кожнага этнасу было ўнаследавана светаўяўленнямі мадэрнай эпохі, калі аформілася ідэалогія нацыяналізму. У навуцы ідэалагічны прынцып, які надае агульнаму паходжанню, кроўнаму радству і іншым незалежачым ад волі людзей рысам рашаючую ролю ў вызначэнні нацыянальнасці, называецца прымардыялізмам (ад лацінскага primordialis — першапачатковы).

Яго супрацьлегласцю лічыцца прынцып канструктывізму. Адпаведна з ім і сучасныя нацыі, і больш раннія этнічныя супольнасці яднаюцца не таму, што знітаваны радством. Яны будуюцца з груп рознага паходжання, якія аб’ядналіся больш-менш адвольна. Для сучаснай эпохі асноўнымі інструментамі для канструявання нацый прызнаюцца школьная адукацыя і прапаганда дзяржаўнага патрыятызму (у існуючых дзяржавах) ці прапаганда “нацыянальнага абуджэння” пры пабудове нацый, якім сваю дзяржаву яшчэ належыць стварыць. Тыя, хто паддаўся нацыянальнай агітацыі, становяцца суайчыннікамі. Іншыя, нават іх блізкія родзічы, маюць выбар уліцца ў іншую нацыю. Мяркуецца, што падобнае адбывалася і ў больш раннія часы, толькі без уздзеяння ідэалогіі, а праз кан’юнктурныя выбары ўдзельнікаў працэсу.

Наколькі абгрунтаваным з’яўляецца кожны з гэтых поглядаў на этнічнасць, у тым ліку ў адносінах да продкаў беларусаў, мы зараз можам высветліць з дапамогай аналізу ДНК. Асабліва каштоўнымі ў гэтым сэнсе з’яўляюцца гаплагрупы Y-храмасомы (ці, скарочана, Y-гаплагрупы). Гэтая храмасома перадаецца выключна па мужчынскай лініі, ад бацькі да сына. Прыналежнасць да Y-гаплагрупы вызначаецца па спецыфічнай паслядоўнасці назапашаных мутацый.

У гэтым сэнсе ўсе людзі з’яўляюцца нашчадкамі “Y-храмасомнага Адама”, які існаваў каля 200-300 тысяч гадоў назад, недзе на тэрыторыі Афрыкі. Рассяляючыся адтуль, розныя лініі яго нашчадкаў утварылі разгалінаванае дрэва гаплагруп, сапраўды падобнае на радаводы “нашчадкаў трох Ноевых сыноў” у гістарычных хроніках. Толькі няма ніводнага народа, усе прадстаўнікі якога належалі б да адной гаплагрупы. Кожны этнас, і нават кожная родавая група ў тых этнасах, што да нядаўніх часоў захоўвалі родавую структуру, налічвае прадстаўнікоў розных гаплагруп.

З якіх частак складзены сучасныя этнасы?

Вельмі цікавы прыклад казахаў. Яны памятаюць сваю прыналежнасць да старажытных родавых груп, якія традыцыйна лічацца нашчадкамі адзінага родапачынальніка. У кожным такім родзе сапраўды выяўляецца вельмі высокая, але прытым далёка не суцэльная, канцэнтрацыя пэўнай гаплагрупы. Праўда, тэставаліся толькі адносна старажытныя мутацыі, пры больш дэталёвым даследаванні некаторыя з выяўленых гаплагруп маглі б падзяліцца на некалькі дачэрніх. Але гэта не магло прынцыпова паўплываць на вынікі.

Найбольш частая сярод усіх казахаў (51,9%) гаплагрупа C2-M217 у асобных родах вагалася ў колькасці ад 11% да 100% (але ў апошнім выпадку было пратэставана ўсяго 6 асобаў). Гаплагрупа N-M231, якая сярод усіх казахаў мела агульную частату на ўзроўні 6,9%, у прадастаўнікоў двух родапляменных груп дасягала 64,1 і 45,5%. Гаплагрупа O2-M122 мела сярод казахаў агульную частату 8,03%, але ў адным з родаў - 52,3%. У іншым родзе пераважала з частатой 66,7% гаплагрупа Q, у агульнай папуляцыі прадстаўленая на ўзроўні 3,1%. Гаплагрупа J мела агульную частату 6,2%, але адна з яе дачэрніх гаплагруп J1-M267 у адным з родаў дасягнула 39,4% [11].

З гэтага прыкладу добра відаць, што нават роды, прыналежнасць да якіх вызначалася па праву нараджэння (адзінакроўнасці), утрымлівалі значную колькасць асоб няроднаснага паходжання. Гэта не павінна здзіўляць, бо практычна ўсе супольнасці з родавай структурай практыкавалі рытуалы, якія дазвалялі ператварыць у суродзічы чужынца. У этнографаў такая практыка вызначаецца тэрмінам “адопцыя” (ад лацінскага adoptio – усынаўленне). Што да плямёнаў і супольнасцяў больш высокага парадку, то яны маглі збірацца з такіх родаў, як з цаглінак. Пры гэтым уяўленне аб адзіным родапачынальніку, нават не адпавядаючы рэчаіснасці, усё ж мела важнае значэнне, дапамагаючы такім супольнасцям дзейнічаць сумесна.

Вядомы выпадкі, калі нашчадкі адной асобы ствараюць значную частку не проста адной з родавых груп, але ўсяго сучаснага народа. Шырока вядомы прыклад фінаў (суомі), сярод якіх [1] каля 60% належаць да гаплагрупы N-TAT [1]. У дадзеным выпадку TAT – гэта абазначэнне адной з 46 унікальных мутацый, якія вызначаюць гэтую гаплагрупу, ці, дакладней, адну з галін вельмі старажытнай парагаплагрупы N. Аднак і гэтая галіна – таксама старажытная: азначаныя 46 мутацый адбываліся ў прамежку ад 16 да 12 тысяч гадоў назад, калі носьбіты гаплагрупы жылі, хутчэй за ўсё, ва Ўсходняй Азіі і Сібіры. Значна больш падрабязная карціна высвятляецца, калі разглядаць распаўсюджанне галін, на якія гэтая гаплагрупа распалася ў больш блізкія да нас часы. Такіх галін вялікае мноства. У большасці навуковых даследаванняў яны не ўлічваюцца, бо выяўленне ўсіх адпаведных мутацый патрабуе вялікіх затрат. Таму інфармацыю пра іх даюць у асноўным платныя тэсты, якія прапаноўвае шэраг камерцыйных кампаній (найбольш вядома амерыканская FamilyTreeDNA [9]). Значная частка вынікаў такога тэсціравання акумулюецца на сайце YFull [16].

З вынікаў аналізу фінаў, што прайшлі такое платнае тэсціраванне, высвятляецца, што каля 45% з іх  з’яўляюцца нашчадкамі мужчыны, які жыў у бронзавым веку, прыблізна 3500 гадоў назад (1500 г. да н.э.). Ад яго паходзіць галіна, ці субгаплагрупа, N-Z1925, пазначаная па адпаведнай мутацыі. Напэўна, этнагенез фінаў пачаўся з міграцыі аднекуль з Заўралля папуляцыі, да якой належаў носьбіт гэтай мутацыі, альбо ў якой ён нарадзіўся ўжо пасля перасялення. Археалагічна ёй могуць адпавядаць культуры ананьінскага культурнага кола, што былі пашыраны ў тыя часы на поўначы Расеі, а саму міграцыю ёсць важкія падставы звязваць, хаця б ускосна, з пашырэннем помнікаў турбінска-сеймінскага тыпу. У адным з іх, у костных парэштках з могільніка Растоўка (у Заходняй Сібіры, каля Омска), нядаўна выяўлена продкавая для субгаплагрупы N-Z1925, больш старажытная мутацыя L392 [8]. Гэтая ж папуляцыя, напэўна, прынесла з сабой і прафінскую мову.

Прыблізна 2800 гадоў назад (800 г. да н.э.) субгаплагрупа N-Z1925 ужо мела вялікую колькасць носьбітаў, што зрабіла магчымым замацаванне новых мутацый. Утварыліся больш маладыя галіны, якія прадстаўлены пераважна ў Фінляндыі, а за яе межамі – у суседніх Швецыі і Нарвегіі. Гэта дазваляе сцвярджаць, што на той час носьбіты гэтай субгаплагрупы знаходзіліся ўжо на тэрыторыі Скандынавіі. Адзінкавыя выпадкі яе фіксацыі на поўначы Расеі, ў Эстоніі і ЗША можна лічыць вынікам міграцый фінаў у больш познія часы. Хутчэй за ўсё, экспансія N-Z1925 была звязана з пашырэннем на мяжы эпох бронзы і ранняга жалезнага веку археалагічнай культуры луукансаары. На працягу наступных некалькіх стагодддзяў канцэнтрацыя гэтай субгаплагрупы сярод продкаў фінаў дасягнула блізкага да сённяшняга ўзроўню, а ў побыце замацавалася прынесеная імі мова.

Яшчэ каля 15% фінаў належаць да іншых галін парагаплагрупы N, якія таксама былі прынесены з Сібіры ў розныя часы. Астатнія 40% з’яўляюцца нашчадкамі яшчэ больш старажытных міграцыйных хваляў.  Каля 10% складаюць прадстаўнікі гаплагруп R1a і R1b [1], пашырэнне якіх у Заходняй Еўропе звязана з міграцыяй у канцы неаліта – пачатку бронзавага веку (каля 2900- 2500 гг. да н.э.) культур шнуравой керамікі. З гэтай міграцыяй паўсюдна звязана і пашырэнне індаеўрапейскіх моў. У Фінляндыі, аднак, гэтыя мовы не захваліся, а нашчадкі шнуравікоў перайшлі на мову наступнай хвалі мігрантаў.

Апрача таго, каля 16% пратэсціраваных фінаў паводле [16] належаць да субгаплагрупы I1-CTS2208, родапачынальнік якой таксама жыў у час фармавання культуры луукансаары і, магчыма, нават уваходзіў у яе склад. Але ён быў не мігрантам з усходу, а нашчадкам субстратных папуляцый, якія першымі засялілі поўнач Еўропы ў пасляледавіковыя часы, у эпоху мезаліту. Яшчэ каля 10-11% фінаў належаць да іншых галін вялікай гаплагрупы I1 [1] і маюць такое ж старажытнае паходжанне. Ад іх моў таксама нічога не захавалася.

Такія ж цікавыя аповеды пра далёкае мінулае могуць распавесці нам іншыя Y-гаплагрупы. Разгледзім яшчэ галіну парагаплагрупы N, якую вызначае мутацыя Z4908. Заснавальнік гэтай субгаплагрупы жыў прыблізна ў той жа час, што і родапачынальнік фінаў – каля 3500 гадоў назад, і не выключана, што ў той самай папуляцыі. Але яго нашчадкі не пайшлі ў Скандынавію, а засталіся пераважна на поўначы Расеі, з імі варта звязваць роднасную з луукансаары супольнасць культур сеткавай (тэксцільнай) керамікі. Падзел субгаплагрупы N-Z4908 на шэраг дачэрніх адбыўся таксама каля 800 г. да н.э. Адна з іх, N-Y4341, неўзабаве таксама рушыла ў Скандынавію. Менавіта яе адгалінаваннем, дарэчы, стала праз стагоддзі варажская дынастыя Рурыкавічаў (N-Y10931) [2; 13], хаця яе паходжання з ідэалагічных падстаў спрабуюць інтэрпрэтаваць іншым чынам [6].

Асаблівую цікавасць для нас мае субгаплагрупа N-L1025, якая з’яўляецца іншым адгалінаваннем N-Z4908. З пачаткам жалезнага веку, прыкладна ў VIII– VII стагоддзях да н. э., яна ў сваю чаргу шырока распаўсюдзілася, як можна меркаваць - у межах культур штрыхаванай керамікі, днепра-дзвінскай і больш паўночных помнікаў волахаўскага тыпу, а часткова пранікла і далей на поўнач, у Карэлію і Фінляндыю. Усе яе дачэрнія галіны, якія ўзніклі на працягу жалезнага веку, прадстаўлены амаль выключна сярод народаў, якія дасёння насяляюць паўночна-заходні край Рускай раўніны і прылеглыя тэрыторыі. Больш нідзе носьбіты гэтай субгаплагрупы масава не зафіксаваны.

Упэўнена вызначыць канцэнтрацыю N-L1025 на падставе папуляцыйных выбарак можна толькі ў тых этнасах, дзе іншыя галіны N-TAT не прадстаўлены. На шчасце, з [16] бачна, што большасць арэалу N-L1025 – тэрыторыі рассялення балтаў і славян, апрача паўночнай Расеі, - уяўляе якраз такі выпадак. Сярод літоўцаў канцэнтрацыя гаплагрупы N-TAT (а фактычна N-L1025) дасягае 40%, а ў невялікіх лакальных выбарках на захадзе і поўначы (з раёнаў Крэтынгі, Тэлшы, Уцяны і Панявежа, разам 127 асобаў) - да 48-49% [10; 15].

На [16], калі не лічыць нашчадкаў літоўскіх габрэяў, прадстаўлены вынікі тэсціравання Y-храмасом прыблізна 100 літоўцаў (на сярэдзіну 2023 г.), што даволі зручна – абсалютная колькасць супадае з колькасю ў працэнтах. Пры гэтым носьбітамі мутацыі N-L1025 з’яўляюца 48 з іх, што адпавядае найбольшым значэнням у папярэдніх даследаваннях. Таму такі ўзровень (крыху менш за палову папуляцыі) можна лічыць блізкім да рэальнага, павелічэнне выбарак наўрадці істотна яго скарэктуе.

Латышы на [16] прадстаўлены вельмі слаба, але паводле [1] можна меркаваць, што практычна ўсе выяўленыя ў іх носьбіты парагрупы N, ці каля 40 % папуляцыі, таксама належаць да галіны N-L1025. У эстонцаў такіх - да 33% (у тым ліку могуць мецца у невялікай колькасці і іншыя галіны N), у беларусаў – каля 8-10%, ва ўкраінцаў – каля 6-7%, у палякаў – каля 4%, у чэхаў і славакаў – ад 1 да 3%, у немцаў – 1-2% [1; 12]. Пра Расею сказаць нешта акрэсленае без адмысловых дасладаванняў немагчыма, бо поўнач яе еўрапейскай часткі была месцам паходжання і пачатковай экспансіі некалькіх існуючых там дасёння галін парагрупы N. Што да фінаў, то ў іх канцэнтрацыю N-L1025 вельмі асцярожна можна ацаніць на ўзроўні 3-4%. У параўнанні з дамінуючай сярод іх N-Z1925 гэта зусім нязначная колькасць.

Што азначае высокая канцэнтрацыя гаплагрупы N у сучасных балтаў?

На жаль, гіпатэтычную рэканструкцыю лёсу носьбітаў N-L1025 немагчыма пацвердзіць аналізам палеа-ДНК з костных парэшткаў. Справа ў тым, што культуры тэксцільнай, штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінская магуюць агульную, вельмі характэрную, але недарэчную для археолагаў і палеагенетыкаў рысу: у іх практычна цалкам адсутнічаюць пахаванні. Але гэта само па сабе шмат што кажа пра іх паходжанне. Адсутнасць пахаванняў у зямлі аб’ядноўвае іх з культурамі Прыўралля і Заходняй Сібіры, адкуль і была прынесена гаплагрупа N-TAT. Народам Сібіры былі ўласцівы чатыры асноўных тыпа пахавання: “паветранае” (на дрэве ці памосце), наземнае, інгумацыя і крэмацыя. Пры гэтым “можна з упэўненасцю гаварыць пра тое, што для большасці традыцыйных культур Сібіры інгумацыя не была асноўным спосабам пахавання, а ва многіх увогуле адсутнічала. Дамінуючымі пахаванні ў зямлі сталі для гэтых народаў … толькі ў ХХ ст. у выніку ціску дзяржаўнай ідэалагчнай сістэмы” [5]. Падвешванне нябожчыка на дрэве практыкавалі  амаль усе народы (асабліва эвены, сялькупы), пахаванне на лабазе (памосце) – ханты, мансі, цюркі Саяна-Алтая.

У фінскамоўных народаў Паволжа рэшткі старых звычаяў дажылі да часу, калі змаглі быць зафіксаваны этнографамі. У 1959 г. у прадстаўніцы мардвы-мокшы ў Рэспубліцы Мардовія было запісана паданне пра свяшчэнныя ліпы, на якіх падвешвалі ў кошыках старых, для якіх прыйшоў час паміраць. У іншай вёсцы інфарматар паведаміў: “Мокшы калісьці (толькі не ведаю, калі гэта было) нябожчыкаў не ў зямлю хавалі, а тоўстае прыдатнае дрэва знойдуць, цвіль з дупла выкінуць і туды пакладуць памёрлага”. У мардоўскіх сёлах на мяжы ХІХ – ХХ стагоддзяў захоўваўся сімвалічны абрад, калі калоду з нябошчыкам на нейкі час падвешвалі на дрэва (бярозу ці дуб) і толькі потым закопвалі ў зямлю. У населеным мардвой сяле Хвалынскага павету Саратаўскай губерні было прынята памёрлых зімой падвешваць на сукі бярозы на “Гары плачу”, а з пачаткам вясны закопваць тут жа пад бярозай, тлумачачы гэта тым, што зімой цяжка капаць магілу [7].

Такім чынам, сама адсутнасць археалагічна выяўляльных могільнікаў служыць ускосным, але красамоўным сведчаннем фінаўгорскіх каранёў культуры штрыхаванай керамікі, яе прынцыповага адрознення ад індаеўрапейскіх культур шнуравой керамікі і іх непасрэдных нашчадкаў. Для апошніх рытуалы інгумацыі, з дэталёвай рэгламентацыяй позы нябожчыка, альбо крэмацыі, з размяшчэннем попелу ў яме, часта ў адмысловай пасудзіне (пахавальнай урне), заўжды заставаліся неад’емнай культурнай рысай.

Атрымліваецца, што сярод літоўцаў найбольш значным кампанентам з’яўляюцца нашчадкі асобы, якая паходзіла з культур неіндаеўрапейскага (фінаўгорскага) кола. У склад старажытных балтаў гаплагрупа N-L1025 магла трапіць толькі адным шляхам – праз паглынанне і наступную асіміляцыю моцнага субстрату культуры штрыхаванай керамікі. Пры гэтым, у адрозненне ад фінаў-суомі (і эстонцаў), усходні кампанент у этнагенезе літоўцаў і латышоў не вызначыў іх мовы. Прыналежнасць да балцкай моўнай групы, у сваю чаргу належачай да індаеўрапейскай сям’і, трэба звязваць з іншым кампанентам – гаплагрупай R1a. Розныя яе субгаплагрупы ўтварыліся ва ўсходняй Еўропе ў працэсе і неўзабаве пасля міграцыі культур шнуравой керамікі (каля 2900 – 1700 гадоў да н. э.). Менавіта тады, хутчэй за ўсё, і адасобілася тая галіна індаеўрапейцаў, мова якой дала пачатак сучасным балцкім мовам альбо, як лічыць значная частка лінгвістаў, спярша непадзеленай балта-славянскай моўнай супольнасці. Найбольш верагоднымі адпаведнікамі гэтай супольнасці выглядаюць культуры пахавальных урнаў: лужыцкая (у бронзавым веку) і паморская (у раннім жалезным).

Значная прысутнасць некалькіх галін R1a, што ўтварыліся ў тыя часы, выяўляецца ва ўсім колішнім абшары культур шнуравой керамікі. Прытым у Скандынавіі і ў германскамоўных народаў Заходняй Еўропы пераважаюць адны галіны, а ў балтаў і славян – іншыя. У германцаў канцэнтрацыя гэтых галін параўнальна невысокая: 20-25 % у розных выбарках нарвежцаў, 14–18 % у датчан, каля 16 % у немцаў, 12–14 % у шведаў, каля 9 % у англічан [1]. Тыя ж галіны, што прысутнічаюць пераважна сярод балтаў і славян, маюць сумарна больш высокую канцэнтрацыю.

Сярод сотні літоўцаў, прадстаўленых на [16], розныя галіны R1a выяўлены ў 33. Паводле [1; 12], іх канцэнтрацыя крыху вышэйшая – на ўзрозні 40%. Прытым ні адна з галін, пачынальнікі якіх жылі ў прамежку 3-4 тысяч гадоў назад, не мае сярод літоўцаў выразнай колькаснай перавагі перад іншымі. Увогуле на [16] маюцца прадстаўнікі 13 такіх галін, іх колькасць вагаецца ад 6 да 1 асобы. Гэта значыць, што ў продкавых для сучасных літоўцаў папуляцыях яны былі ўжо перамешаны, але ў адносна невысокіх канцэнтрацыях. Ні адна з папуляцый, якія варта лічыць балтамоўнымі, не паспытала да змяшэння гэтых субгаплагруп такой выразнай экспансіі, як носьбіты N-L1025.

Гэтаксама прысутнічалі ў продкавых папуляцыях балтаў і невялікія дамешкі іншай гаплагрупы, звязанай са шнуравікамі - R1b. Сярод прадстаўленых на [16] выпадкаў амаль усе (8) належаць да субгаплагрупы R1b-P312. Яшчэ па аднаму абразцу даюць субгаплагрупы R1b-S1194 і R1b-U106, іншыя адносяца да літоўскіх габрэяў. Больш старажытны пласт уяўляюць сабой 5 носьбітаў гаплагрупы І1. Іншыя гаплагрупы адзінкавыя і больш экзатычныя, не заўжды можна надзейна вырашыць, адносяцца яны да літоўцаў ці прынесены тымі ж габрэямі.

Такім чынам, паводле Y-гаплагруп генафонд літоўцаў складаецца, у прыкладна роўнай прапорцыі, з двух асноўных чыннікаў. Адну частку ствараюць моцна перамешаныя субгаплагрупы, якія можна звязваць з прыходам індаеўрапейцаў і асіміляцыяй імі папярэднягя мясцовага насельніцтва. Другую ж частку стварае галіна N-L1025, прадстаўнікі якой належалі да зусім іншага культурнага кола – звязанага з міграцыяй прафінскіх народаў з Заходняй Сібіры ў сярэдзіне IIтысячагоддзя да н.э. Мяркуючы па вельмі высокай канцэнтрацыі N-L1025 сярод сучасных літоўцаў, у продкавай папуляцыі носьбітаў культуры штрыхаванай керамікі яе дамінаванне было вельмі выразным, калі не абсалютным. Прымячальна, што ў гэтай плыні зусім не прасочваецца спадчына яе папярэднікаў – носьбітаў фацьянаўскай культуры, гаплагрупы якой вядомы з аналізу палеа-ДНК.

Абодва чыннікі пачалі змешвацца прыкладна 1700 – 1600 гадоў назад, у выніку экспансіі з балтыйскага ўзбярэжжа культур постлужыцкага кола, з характэрнай шурпатай керамікай: усходнелітоўскіх курганоў і грунтовых могільнікаў жамойцкага і куршскага тыпаў. Асіміляцыя імі субстрату завяршылася на працягу сярэднявечча і была настолькі поўнай і паспяховай, што менавіта з яго асяроддзя паўстала пануючая дынастыя ВКЛ. Паводле вынікаў аналізу сучасных нашчадкаў Гедымінавічаў (з родаў Галіцыных, Чартарыйскіх і Трубяцкіх), яны належаць якраз да адной з галін гаплагрупы N-L1025 – носьбітаў мутацыі Y13979 [2; 14].

Сляды старажытных міграцый у генафондзе беларусаў

Сярод беларусаў карціна крыху іншая. Паводле [1; 12], агульная канцэнтрацыя R1a у іх мае ледзь не сусветны максімум – прыкладна 50%. На [15], без уліку яўрэяў, на 2023 г. прадстаўлены 207 беларусаў, але 23 з іх належаць да пяці груп, альбо пар, блізкіх родзічаў. Калі кожную такую групу лічыць за адзін выпадак, іх колькасць паменшыцца да 184. Сярод іх носьбіты гаплагрупы R1a падзяляюца паміж 13 галінамі, што ўтварыліся ў бронзавым веку. З гэтых галін 11 ахопліваюць ад 1 да 5 беларусаў і агулам налічваюць сярод іх 65 выпадкаў (35%). Да іх далучаюцца 13 выпадкаў (7%), належачых да розных галін субгаплагрупы R1b-P312, і 8 прадстаўнікоў гаплагрупы І1 (каля 4%). Гэтыя часткі папуляцыі, як і ў літоўцаў, уяўляюць хутчэй за ўсё спадчыну той самай балта-славянскай (лужыцка-паморскай у археалагічным увасабленні) супольнасці і асіміляванага ёй дашнуравога субстрату. Нават агульная доля іх прыкладна такая ж – крыху менш за 47%. Праўда, у адрозненне ад літоўцаў, нейкі ўнёсак мусілі зрабіць асіміляваныя носьбіты мілаградскай і юхнаўскай культур – таксама аддаленыя нашчадкі шнуравых культур, але іншай іх плыні.

Другую складовую частку беларусаў утварае не адна масавая субгаплагрупа, як у літоўцаў, а некалькі меньшых. Сярод іх – тая ж N-L1025, толькі ў беларусаў на [16] яна маецца ў 14 выпадках (каля 7,6%). У параўнанні з літоўцамі гэта ў 6 разоў меней. У розных рэгіёнах Беларусі частата гэтай гаплагрупы прыкметна адрозніваецца. Сярод 761 даследаваных беларусаў [12] яна была выяўлена ў 73 выпадках (9,6%). Пры гэтым у малой выбарцы (86 асобаў) з усходу Магілёўскай вобласці яе частата склала толькі 5,8%, а ў выбарцы з усходу Віцебскай вобласці (101 асоба) – амаль 15%. Выбарка з Гродненскай вобласці (73 асобы з ваколіц Навагрудка, Іўя і Ваўкавыска) дала 12,3%. Дарэчы, у прылеглай да Беларусі паўднёва-усходняй частцы Літвы (38 асобаў з раёна Алітуса) доля гэтай гаплагрупы склала 29,4% [10]. Гэта прыкметна ніжэй за астатнюю Літву, але ўсё роўна вышэй, чым дзе-небудзь у Беларусі.

Гэта паказвае, што ўнёсак культуры штрыхаванай керамікі ў генафонд беларусаў быў рэгіянальна неаднародным, але ў любым выпадку значна меньшым, чым у літоўцаў. Тое ж можна сказаць і пра ўнёсак роднаснай ёй днепра-дзвінскай культуры. Ён праявіўся на ўсходзе Віцебскай вобласці ў падвышанай долі гаплагрупы N, але і там яна засталася нізкай у параўнанні з літоўцамі і латышамі.

У ранейшым артыкуле [4] я дэталёва разглядаў гаплагрупу I2-Y3120, якая ўтварылася з нашчадкаў адной асобы ў бронзавым веку, каля 3400 гадоў назад, а на дачэрнія галіны пачала дзяліцца, паводле апошніх разлікаў на [16], не раней за IIстагоддзе да н.э. Увогуле гэтая гаплагрупа прысутнічае на ўзроўнях 10-20% у большасці славянскіх народаў. У беларусаў, паводле [1], яна складае каля 16%, паводле [12; 13] – 17%. На [16] да яе належаць 23 беларусы (12,5%). У рэгіянальных выбарках [13] найбольшую канцэнтрацыю дае Палессе – каля 26%. У віцебскай выбарцы выяўлена 10,9%, а ў гарадзенскай – толькі 2,7%, што можна лічыць выпадковасцю ў малой выбарцы. Такія ж нізкія ўзроўні назіраюцца ў літоўцаў і латышоў: паводле [16] у іх маюцца адпаведна 4 і 1 выпадкаў, прытым яны могуць тлумачыцца кантактамі з беларусамі ў апошнія стагоддзі.

У [4] я абгрунтоўваў меркаванні, што гаплагрупа I2-Y3120 дайшла да гістарычных часоў праз паглынутую кельтамі рэшту дашнуравога субстрату, а ў генафонд славянскіх народаў розныя яе галіны трапілі ў розныя часы. Частка іх магла быць запазычана непасрэдна ад кельтаў яшчэ праславянскім (венетскім) кампанентам латэнізаваных культур (зарубінецкай і пшэворскай), іншая частка – ужо раннімі славянамі ў перыяд пашырэння пражскай культуры, праз асіміляцыю культуры карпацкіх курганоў. На Беларусі сучасная канцэнтрацыя, вельмі блізкая да суседніх украінцаў, палякаў і паўднёва-заходніх рэгіёнаў Расеі, склалася ў працэсе зваротных міграцый славян з Дуная, вынікам якіх стала ўтварэнне культуры лукі-райкавецкай, і наступнага рассялення ў ІХ - Х стагоддзях. Розніца паміж паўднёвымі і паўночнымі раёнамі Беларусі тлумачыцца тым, што на поўначы адчуваецца ўздзеянне даславянскага субстрату, а на Палессі, дзе зарадзілася пражская культура, ён практычна адсутнічаў.

Падобнае ж паходжанне з поўдню Еўропы мае гаплагрупа E-V13, прадстаўленая сярод беларусаў у невялікай канцэнтрацыі. На [16] выяўлены ўсяго адзін яе носьбіт, але гэта можна лічыць выпадковасцю малай выбаркі. Паводле [12] парагрупа E-M35, адной з галін якой з’яўляецца E-V13, выяўлена ў розных рэгіянальных выбарках этнічных беларусаў з частатой ад 2 да 6%, агулам – каля 3%. Праблема тут, аднак, у тым, што іншыя галіны E-M35 уласцівы беларускім габрэям (на [16] іх налічваецца ажно 28), і невядома, ці не трапілі іх асіміляваныя нашчадкі ў гэтыя выбаркі. Але і такіх асіміляваных габрэяў мы ўправе разглядаць як частку беларускага этнасу. Сумарны ўнёсак гаплагруп I2-Y3120 і E-V13 складае каля 20%. Гэта кожны пяты з сучасных беларусаў, прытым што сярод літоўцаў іх значна меней – на ўзроўні 2,7 і 2,3% адпаведна [12].

Маюцца адрозненні паміж беларусамі і літоўцамі і ў галінах гаплагрупы R1a. Сярод літоўцаў ні адна з такіх галін адносна маладога ўзросту не сустракаецца часцей за 6%. У той жа час сярод беларусаў адна такая галіна мае значна вышэйшую канцэнтрацыю. Справа ідзе пра субгаплагрупу R1a-L1029, якая ўтварылася прыблізна 3100 гадоў назад, а на дачэрнія галіны падзялілася не раней за IIстагоддзе да н.э. [16]. Яна зафіксавана ў 28 беларусаў (каля 15%), у параўненне з усяго адным літоўцам (прытым з самага поўдню Літвы, з Марыямпалю).

Агульнае распаўсюджанне R1a-L1029 вельмі характэрнае. На сёння вядомы 16 галін, на якія яна падзялілася. З гэтых галін 7 дасёння прысутнічаюць у Швецыі, 5 – у Фінляндыі, 2 – у Нарвегіі, 8 – у Германіі, 2 – у Англіі і сярод выхадцаў з яе ў ЗША і Канадзе. Разам з тым ад 5 да 3 галін прадстаўлены ў Венгрыі, Румыніі і Малдове, Албаніі, Турцыі. Сярод прыбалтыйскіх краін, апрача прыгаданага літоўскага выпадку, 3 галіны прадстаўлены ў Эстоніі. Пашырана гэтая субгаплагрупа і практычна ва ўсіх славянскіх краінах: 12 яе галін выяўлены ў Польшчы, 5 – у Беларусі, 9 – ва Ўкраіне, ад 3 да 1 – у Славакіі, Чэхіі, Балгарыі, Харватыі, Сербіі, Босніі, Македоніі. У розных рэгіёнах Расіі выяўлены 7 галін, у тым ліку 3 – у Татарстане, 4 – на Паўночным Каўказе (3 - у Адыгеі, 1 - у Хакасіі і Чачні). Апрача каўказскіх, ёсць яшчэ два выпадкі, якія можна растлумачыць пранікненнем носьбітаў гэтай субгаплагрупы ў склад раннесярэдневяковых стэпавых качэўнікаў (аланаў ці гунаў). Праз іх пасрэдніцтва, напэўна, адно адгалінаванне трапіла да туркменаў, а другое – да дунганаў, што жывуць на памежжы Кіргызстана і Кітая.

Існуе толькі адно праўдападобнае тлумачэнне, як носьбіты гэтай субгаплагрупы не пазней чым у першыя стагоддзі нашай эры трапілі ва ўсе азначаныя рэгіёны. Справа ідзе пра доўгую вандроўку готаў, якая пачалася на поўдні Швецыі (там дасёння існуе гістарычная вобласць Гёталанд). Перабраўшыся адтуль на паўднёвы бераг Балтыкі, готы ў II стагодддзі нашай эры ўтварылі ў парэччы Віслы і Буга вельбарскую археалагічную культуру, а ў IIIстагодддзі сталі асновай для магутнай протадзяржавы ў Прычарнамор’і, археалагічным увасабленнем якой з’яўляецца чарняхоўская культура. Пасля нашэсця гунаў у канцы IVстагоддзя готы мігрыравалі ў розных накірунках: адна іх частка перасялілася на тэрыторыю Рымскай імперыі – спярша на Балканы (тады нейкі асклепак і мог застацца ў Албаніі), потым – у Італію (дзе аднойчы разрабавалі Рым), і ўрэшце ў Іспанію. Другая частка спярша затрымалася ў сучасных Румыніі і Венгрыі, а потым таксама перайшла ў Італію. Іншыя, невядомыя з пісьмовых крыніц перасоўванні носьбітаў чарняхоўскай культуры прасочваюцца археалагічна: яны рухаліся па мяжы стэпу і лесастэпу на верхні Дон і потым у сярэдняе Паволжа, дзе ўтварылі іменькаўскую культуру на тэрыторыі сучаснага Татарстана. Частка готаў з вельбарскай і чарняхоўскай культур мусіла ўліцца ў склад наступных раннеславянскіх: пражскай, сукава-дзедзіцкай, пянькоўскай і калочынскай, адкуль у пазнейшых міграцыях славян субгаплагрупа R1a-L1029 была разнесена ад Турцыі і Македоніі да Расіі, Польшчы і Германіі.

Тое, што кожны сёмы беларус зараз належыць да гэтай субгаплагрупы, сведчыць пра вельмі значную ролю готаў ва ўтварэнні той раннеславянскай папуляцыі, якая ўрэшце замацавалася на землях Беларусі і дала ёй сваю мову. Дарэчы, сярод лінгвістаў агульнапрызнана, што назва “гуды”, якой літоўцы на сваёй мове і сёння называюць беларусаў, паходзіць якраз ад імені готаў. Зараз гэтая лінгвістычная гіпотэза атрымлівае і важкае падмацаванне з боку генетыкі.

R1a-L1029 – не адзіная субгаплагрупа, пашырэнне якой у генафондзе беларусаў можна тлумачыць такім чынам. Такое ж характэрнае распаўсюджанне мае субгаплагрупа R1a-Y2902, якая падзялілася на 20 галін крыху раней за R1a-L1029 – прыкладна ў III- II стагодддзях да н.э. Праўда, у Швецыі выяўлена толькі адна з гэтых галін, але ў Фінлядыі – 4. Дзве галіны, у адрозненне ад L1029, знойдзены ў Італіі, што служыць важкім указаннем на сувязь менавіта з готамі.  У іншым субгаплагрупа R1a-Y2902 гэтак жа пашырана сярод славян: 8 яе галін выяўлена ў Расіі, 6 – ва Ўкраіне, 6 – у Польшчы, 3 – на Балканах. Таксама ёсць прадстаўніцтва дзвюх галін у Татарстане, і ёсць праява сувязі з качэўнікамі – на гэты раз у Казахстане. У Літве выяўлены 3 прадстаўнікі 2 галін. Праўда, адзін з іх пазначаны як этнічны паляк. У Беларусі маюца 4 прадстаўнікі трох розных галін, што дадае яшчэ 2% да ліку верагодных нашчадкаў готаў. Такім чынам, разам субгаплагрупы R1a-L1029 і R1a-Y2902 налічваюць 16,5% папуляцыі беларусаў – амаль кожнага шостага.

ДНК і ідэалогія

На пачатку артыкула прыгадвалася розніца паміж прымардыялісцкімі і канструктывісцкімі поглядамі на этнагенез. Для нацыянальных рухаў апеляцыя да прымардыялізму стала адным з галоўных інструментаў. Ідэолагі народаў, што стваралі свае дзяржавы з частак імперый, звычайна падкрэслівалі, што малыя этнічныя групы заслугоўваюць уласнай дзяржаўнасці менавіта таму, што маюць адрознае паходжанне ад прадстаўнікоў як тытульнай імперскай нацыі, так і суседніх малых груп. Прытым група, прэтэндуючая на дзяржаўнасць, абвяшчалася існуючай “спрадвеку”.

Літоўскія нацыяналісты асабліва катэгарычна абапіраліся на прымардыялізм. Яны сфармавалі набор з усяго двух жорсткіх крытэрыяў для таго, каб лічыцца літоўцам: агульнае “спрадвечнае” паходжанне і пры тым захаванне літоўскай мовы ў актыўным ужытку. Пры такім падыходзе немагчыма было б стаць літоўцам праз асіміляцыю (у адрозненне ад таго, каб зрабіцца рускім ці палякам). Але і страціўшы літоўскую мову, заставаца “сапраўдным літоўцам” стала немагчыма. У пэўны перыяд гэта прывяло не толькі да адчужэння паланізаванай часткі свайго этнасу (найперш шляхты), але і да часовай страты на карысць Польшчы Віленскага края, дзе такія асіміляваныя літвіны стваралі большасць.

Між тым маркёры Y-храмасомы, якія адлюстроўваюць рэальнае генеалагічнае паходжанне, выразна сведчаць на карысць канструктывізму. Калі ў сучасных этнасах выяўляюцца значныя, на ўзроўні 10-15% і болей, кампаненты агульнага паходжання, іх прадстаўнікі гавораць зусім не на тых мовах, што даўнія родапачынальнікі. Асабліва яскравы прыклад - якраз з літоўцамі, дзе група, прыняўшая мову іншага кампаненту, складае ледзь не палову папуляцыі. Гэта паказвае, што пашыраная сярод нацыянальных рухаў сакралізацыя моўнага пытання (“не пакідайце ж мовы нашай, каб не ўмерлі”) не мае гістарычных падстаў. Насамрэч нашы продкі рабілі гэта неаднаразова. Станавіліся вынікам гэтага “духоўная смерць” альбо росквіт – залежала ад канкрэтнай сітуацыі.

Нацыяналізм беларусаў вымушаны быў быць гнуткім: яму даводзілася ўлічваць традыцыю апартуністычных зменаў свядомасці продкамі, пра што і без ДНК захавалася шмат сведчанняў. З такой падставы пашырылася нават канцэпцыя “балцкага субстрату” як вырашальнага фактару ў этнагенезе беларусаў. Парадаксальным чынам якраз пераходу на славянскую мову пры гэтым не надавалася ніякага значэння – галоўным абвяшчалася захаванне прымардыялісцкай непарыўнасці паходжання. Аднак і для гэтай канцэпыі дадзеныя папуляцыйнай генетыкі стварылі непераадольныя цяжкасці. Паводле маркёраў Y-храмасомы паміж беларусамі і іх славянскамоўнымі суседзямі назіраецца вялікае падабенства, а вось з балтамоўнымі - істотная розніца. Фактычна пра агульнае з балтамі (і, дадамо, балтызаванымі фінамі) паходжанне можна гаварыць хіба што адносна паловы беларускай папуляцыі. Іншая ж палова склалася з зусім іншых чыннікаў. Прытым не толькі мова, але і частка неад’емных для сённяшніх беларусаў культурных рысаў былі прынесены менавіта імі.

Для абгрунтавання гэтай высновы я выкарыстаў толькі дадзеныя па Y-гаплагрупах, не закранаючы больш складаныя для інтэрпрэтацыі аўтасомныя маркёры. Але яны ў прынцыпе сведчаць пра тое самае. Спашлюся тут не на акадэмічную публікацыю, а на аматарскую па форме, але прафесійную па выкарастаных сродках і атрыманых выніках спробу вызначыць асноўныя продкавыя кампаненты ў генафондзе ранніх славян, якім ён паўстае на падставе поўных геномаў з костных парэшткаў ІХ – ХІІ стагоддзяў з тэрыторыі Русі, Польшчы і Чэхіі [3]. Такіх продкавых кампанентаў пры выкарыстаным аўтарам метадзе атрымліваецца тры. Адзін з іх (пазначаны аўтарам як Baltic_EST_BA) прадстаўлены ў бронзавым веку Эстоніі. У сваю чаргу ён трохскладовы: адлюстроўвае вынік змяшэння “чыстых” культур шнуравой керамікі з неалітычымі земляробамі і новай хваляй міграцыі, крыніца якой у костных парэштках пакуль не выяўлена. Калі справа ідзе пра хвалю, якая прынесла з сабой гаплагрупу N, то з прычыны яе пахавальных звычаяў разлічваць на такія парэшткі асабліва і не прыходзіцца. Гэты кампанент у генафондзе сярэднявечных славян мае вагу ў 55.6%. Другі кампанент (GRK_Logkas_MBA) паказвае сувязь з пахаваннем бронзавага веку Грэцыі, дзе хутчэй за ўсё прадстаўлены прадстаўнік протафракійскай ці протаілірыйскай папуляцыі, і мае вагу 28.6%. Трэці кампанент (Swe_Ollsio_BA), з вагой 12.2%, паказвае сувязь з насельніцтвам бронзавага веку Швецыі. Няцяжка ўбачыць, што першы з гэтых кампанентаў збольшага “адказны” за замацаванне ў генафондзе ранніх славян большасці галін Y-гаплагруп R1a, R1b і N, другі – за гаплагрупы I2-Y3120 і E-V13, трэці ж кампанент маркіруе прысутнасць у славянскім генафондзе спадчыны готаў (гаплагрупы R1a-Y2902 і R1a-L1029). Калі б не адсутнасць пахаванняў у супольнасцях тэксцільнай і штрыхаванай керамікі, можна было б, напэўна, вызначыць і чацверты кампанент, звязаны з гаплагрупай N (зараз ён хаваецца сярод першага кампаненту).

Зліццём старажытных кампанентаў этнагенез не скончыўся. Таму мае свае абмежаванні і акцэнт на славянскасці беларусаў, іх праваслаўі і еднасці с рускімі. Пры гэтым ігнаруецца той кампанент, што ўліўся ў беларускі этнас ужо ў гістарычныя часы, а раней лічыўся “літвой”, “літвінамі”. Не кажучы ўжо пра тое, што саманазва “літвіны” неаднаразова фіксавалася этнографамі ХІХ стагоддзя для розных груп па ўсёй Беларусі, нашчадкі літвінаў у самым вузкім, этнічным сэнсе шчыльна насяляюць 7 яе раёнаў (Астравецкі, Ашмянскі, Воранаўскі, Смаргонскі, Лідскі, Іўеўскі, Шчучынскі) і значныя часткі яшчэ 4 (Гродненскага, Валожынскага, Пастаўскага, Браслаўскага). Там зараз налічваеца каля 400 тысяч вясковага насельніцтва, прытым параўнальная, калі не большая, колькасць выхадцаў адтуль асела ў гарадах па ўсёй краіне, параднілася з тубыльцамі праз шлюбы. Практычна ўсе гэтыя людзі сёння адчуваюць сябе беларусамі, ды і аб’ектыўна амаль нічым, апрача каталіцтва бацькоў і дзядоў, ад іншых беларусаў не адрозніваюцца. Але іх непасрэдныя продкі, літвіны-католікі XV-XVIII стагоддзяў, для жыхароў астатняй Беларусі, як правіла, не ўспрымаюцца як “свае”. Не адчуваецца сваёй і тая дзяржава - ВКЛ, у пабудову якой літвіны зрабілі рашаючы ўнёсак.

Калі ідэалогія імкнеца стварыць уражанне, што “адвечная” повязь паміж суайчыннікамі “наканавана лёсам”, гэта робіць такім жа наканаваным адчужэнне ад тых, хто не лічыцца “сваімі”. Рэальная ж гісторыя вучыць, што ніякай наканаванасці няма, усё вырашае канкрэтны выбар у канкрэтных умовах. Наяўнасць продкаў, якія альбо развешвалі памёрлых на дрэвах, альбо скаралі іншыя народы і рабавалі Рым, не робіць нашчадкаў ні горшымі, ні лепшымі. З нашчадкаў першых выйшлі дзве дынастыі, найбольш значныя ў сярэднявечнай гісторыі Ўсходняй Еўропы – Рурыкавічы і Гедымінавічы. Нашчадкі ж грозных ваяроў-готаў змаглі стаць, напрыклад, мірнымі пастухамі дзе-небудзь у Туркменістане ці ўладальнікамі кафейні ў Турцыі. Іх старажытнае імя выкарыстоўваюць зараз хіба што падлеткі ў скураных куртках з заклёпкамі.

Увогуле любая ідэалогія, і нацыяналізм тут не выключэнне, ствараеца для таго, каб пабудзіць вялікія групы людзей дзейнічаць сумесна. Але вельмі часта іх прымушаюць пры гэтым дзейнічаць не ва ўласных інтарэсах, а ў інтарэсах таго, хто гэтую ідэалогію пастаўляе. Альтэрнатывай жа ідэалогіям заўжды выступала мараль. Яна таксама някепска можа пабудзіць да сумесных дзеянняў, калі вялікая група людзей падзяляе аднолькавыя маральныя каштоўнасці. І хаця ўяўленні пра дабро і зло ў розных групах могуць не супадаць, менавіта імі кіраваліся нашы продкі на працягу стагоддзяў. Вынікам іх шматразовых выбараў і стала тая этнакультурная сітуацыя, якую мы назіраем зараз.

Крыніцы і літаратура

1. Балановский О.П., Пшеничнов А.С., Сычев Р.С., Евсеева И.В., Балановская Е.В. Y-base: частоты гаплогрупп Y хромосомы у народов мира, 2010 [электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://genofond.ru/genofond.binec.ru/default22a2e.html.
2. Волков В. Г. Все ли Рюриковичи происходят от одного предка? Происхождение Рюрика и Гедимина в свете последних генетических исследований // Генеалогия допетровского времени: источниковедение, методология, исследования. - СПб, 2012. - С.11 – 40.
3. Мысли о раннеславянской генетике. https://andvari5.livejournal.com/173469.html
4. Носевич В. Л. Междисциплинарный подход к проблеме происхождения славян: новые перспективы // Матэрыялы па археалогіі Беларусі. Вынікі даследаванняў першабытных і сярэдневяковых старажытнасцяў на тэрыторыі Беларусі (памяці Таццяны Мікалаеўны Каробушкінай) / Навук.рэд.: А.М.Мядзведзеў. – Вып. 28. – Мінск: “Беларуская навука”, 2017. – С. 48–60.
5. Павлинская Л.Р. Типы и способы погребения у народов Сибири в контексте представлений о «потустороннем мире» // Сибирский сборник - 1.   Погребальный обряд народов Сибири и сопредельных территорий. - Книга I. // СПб: МАЭ РАН, 2009.  – С. 29-33.
6. Рожанский И. Л. Рюриковичи: данные Y-ДНК и возможные корни правящего рода древней Руси// Исторический формат. 2018, №3-4. –С. 10-24.
7. Сосновский А.В. Отражение анимистических представлений в погребально-поминальном обряде мордвы // Вестник Самарского университета. История, педагогика, филология. 2022. Т. 28, № 3. – С. 20–27.
8. Childebayeva A. et al. Bronze Age Northern Eurasian Genetics in the Context of Development of Metallurgy and Siberian Ancestry. 2023. bioRxiv: the preprint server for biology. doi: https://doi.org/10.1101/2023.10.01.560195 
9. Family Tree DNA [афіцыйны сайт]. Рэжым доступу: https://www.familytreedna.com/. 
10. Kasperaviciūte D. et al. Y chromosome and mitochondrial DNA variation in Lithuanians. Ann Hum Genet. 2004 Sep; 68 (Pt 5): 438-52. doi: 10.1046/j.1529-8817.2003.00119.x.
11. Khussainova E. et al. Genetic Relationship Among the Kazakh People Based on Y-STR Markers Reveals Evidence of Genetic Variation Among Tribes and Zhuz. Front. Genet. 12:801295 (2022). doi: 10.3389/fgene.2021.801295.
12. Kushniarevich A. et al. Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data.PLoS One. 2015 Sep 2;10(9):e0135820. doi: 10.1371/journal.pone.0135820.
13. KushniarevichA. et al.Uniparental genetic heritage of Belarusians: encounter of rare Middle Eastern matrilineages with a Central European mitochondrial DNA pool.PLoS One. 2013 Jun 13; 8(6):e66499. doi: 10.1371/journal.pone.0066499.
14. Rurikid Dynasty DNA Project - Y-DNA Classic Chart [электронны рэсурс]. Рэжым доступу: https://www.familytreedna.com/public/rurikid?iframe=yresults.
15. Ruzgaitė G. et al. Forensic application of Y-chromosomal STR analysis in Lithuanian population. Biologija. 2015. Vol. 61. No. 2. P. 60–72. doi: https://doi.org/10.6001/biologija.v61i2.3140.
16. YFull Y Tree [электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.yfull.com.