Першыя звесткі.

Першыя летапісныя паведамленні пра старажытны Лагожаск (сучасны Лагойск) датуюцца ХІ - ХІІ стагодзямі, перыядам існавання Кіеўскай Русі. На цікавыя разважанні наводзіць назва горада. Яна ўтворана паводле традыцыйнай для Русі словаўтваральнай схемы - праз суфікс -ск. Такія назвы былі ў той час вельмі распаўсюджанымі. Праўда, практычна няма выпадкаў, калі б за аснову бралася нейкая асаблівасць ландшафта, таму пашыраная думка аб утварэнні назвы Лагойска ад слова "лог" [1] выклікае сумненні. Часцей за ўсё горад атрымліваў імя ад назвы ракі, на якой стаяў - Друцк ад Друці, Слуцк ад Случы і г. д. Вельмі часта такім чынам выкарыстоўвалася назва невялікай рэчкі, якая ўпадалэ ў гэтым месцы ў большую. Так Полацк атрымаў імя ад рэчкі Палаты, Віцебск - ад Віцьбы, Пінск - ад Піны.

Лагойск, як вядома, стаіць на рацэ Гайне. Аднак у 9 кіламетрах вышэй па цячэнні ў яе ўпадае рачулка Лагазіца, на якой стаіць вёска Лагаза. Гэта наводзіць на думку, што некалі Лагазой называлася сама рэчка, а назву "Лагожаск" магло атрымаць паселішча, якое першапачаткова існавала недзе ля яе ўпадзення ў Гайну [2]. Пазней гэтае паселішча магло быць перанесена на новае, больш зручнае месца, захаваўшы пры гэтым старую назву (такая практыка пераносу гарадоў была даволі звыклай у той час). Праўда, ніякіх археалагічных доказаў на карысць гэтай гіпотэзы мы пакуль не маем, але не выключана, што яны могуць з'явіцца ў будучым.

Так ці інакш, але не пазней ХІ стагоддзя (магчыма, ужо ў другой палове Х стагоддзя) на беразе Гайны, дзе зараз знаходзіцца гарадскі парк, было ўзведзена ўмацаванне у выглядзе магутнага землянога вала, паверсе якога ішла бярвенчатая сцяна. Умацаванне ахоплівала невялікую пляцоўку, плошчай усяго каля 1,5 га - дзядзінец старажытнага горада. Там, напэўна, мясціўся двор князя ці яго намесніка і іншыя адміністрацыйныя пабудовы.

Старажытны Лагожаск уваходзіў у Полацкае княства - вотчыну Ўсяслава Чарадзея, прадстаўніка асобнай галіны княжацкага рода Рурыкавічаў. У другой палове ХІ стагоддзя гэты князь праводзіў вельмі актыўную палітыку, часта варагуючы са сваімі дзядзькамі і стрыечнымі братамі - кіеўскімі, чарнігаўскімі і пераяслаўскімі князямі. Менавіта з гэтай барацьбой і звязана першае з'яўленне Лагожска на старонках пісьмовай гісторыі. У сваім славутым "Павучэнні" кіеўскі князь Уладзімір Манамах прыгадваў, што пад час паходу супраць Усяслава (гэты паход датуецца 1078 г.), ён "пожег землю и повоевав до Лукамля и до Логожьска" [3].

Лагожаск знаходзіўся на карацейшым сухупутным шляху паміж Полацкам і самым паўднёвым цэнтрам уладанняў Усяслава - Менскам, прыкладна ў адным конным пераходзе ад апошняга. Гэтае зручнае месцазнаходжанне спрыяла росту горада, ля валоў якога, напэўна, ужо ў той час з'явілася неўмацаванае паселішча - пасад. Пасля смерці Усяслава ў 1101 г. Полацкая зямля была падзелена паміж яго сынамі. Лагожаск, верагодна, увайшоў у лік уладанняў Глеба Ўсяславіча, цэнтрам удзела якога стаў Менск.

Глеб працягваў актыўную палітыку свайго бацькі, накіраваную на незалежнасць ад Кіева. Аднак у гэтай барацьбе ён пацярпеў паражэнне, быў узяты ў палон сынам Уладзіміра Манамаха Яраполкам і адвезены ў Кіеў, хутка пасля чаго памёр у 1119 г. Уладанні Глеба, тым не менш, засталіся ў руках яго сыноў, старшым з якіх быў Расціслаў. Ён пачаў княжыць у Менску, а яго малодшыя браты, напэўна, атрымалі ў якасці ўдзелаў іншыя гарады. Вельмі верагодна, што ўжо тады Лагожаск стаў цэнтрам удзельнага княства, дзе княжыў адзін з Глебавічаў, але непасрэдных звестак пра гэта няма.

У 1127 г. сын і пераемнік Манамаха, кіеўскі князь Мсціслаў Вялікі, вырашыў пакараць нашчадкаў Усяслава за непакорства і арганізаваў вялікі паход у Полацкую зямлю. Пад час гэтага паходу войска яго сына, курскага князя Ізяслава, падышло да Лагожска і захапіла ў полі атрад лагажан, пасля чаго горад "устрашившеся" і здаўся [4]. Былі заняты і іншыя гарады Полаччыны, але на першы раз Мсціслаў абмежаваўся пераразмеркаваннем уладанняў паміж мясцовымі князямі. Аднак у 1129 г., раззлаваны іх трывалым непакорствам, Мсціслаў выслаў нашчадкаў Усяслава ў Візантыю. У Полацку ён пасадзіў свайго сына Ізяслава (таго самага, што раней захапіў Лагожаск). Тады, трэба меркаваць, у Лагожску з'явіўся намеснік Ізяслава ці непасрэдна яго бацькі, кіеўскага князя.

Крыху пазней, у выніку пераразмеркавання ўладанняў пасля смерці Мсціслава Вялікага ў 1132 г., у Полацку аднавілася ўлада аднаго з унукаў Усяслава Чарадзея, Васілька Святаславіча, а Ізяслаў Мсціславіч захаваў за сабой толькі Менскае княства (разам з Туравам і Пінскам). Невядома, якім быў у той час лёс Лагойшчыны, знаходзілася яна пад кантролем Полацка альбо Менска (у рэшты рэшт - Кіева).

На пачатку 1140-х гадоў сыны Мсціслава Вялікага часова страцілі кантроль над Кіевам, які перайшоў да іх ворагаў, чарнігаўскіх Ольгавічаў. Верагодна, гэта дазволіла высланым у Візантыю полацкім князям вярнуцца на радзіму і атрымаць ранейшыя вотчыны. У прыватнасці, Расціслаў Глебавіч пазней згадваецца ў летапісах як менскі князь. Абапіраючыся на Менск, ён вёў барацьбу за Полацк са сваім стрыечным братам Рагвалодам Барысавічам. Разам з Расціславам дзейнічалі яго браты Ўсевалад (ён упамінаецца ў летапісах да 1158 г.) і Валадар, які пасля смерці Расціслава ў 1161 г. княжыў у Менску і памёр у 1167 г. Магчыма, быў у Расціслава яшчэ адзін брат - Мікула, які пакінуў сына Усяслава.

Замацавацца ў Полацку Глебавічам не ўдалася, пасля чаго ім засталося задаволіцца сваей вотчынай у Менску. Гэтая вотчына паспытала такое ж самае драбленне на ўдзельныя княствы, якое раней адбылася з Полацкай зямлёй. Кожны з братоў атрымаў свой удзел, і адным з такіх удзелаў стаў Лагожаск. Менавіта вышэйзгадыны Ўсяслаў Мікуліч высупае ў якасці першага дакладна вядомага лагожскага князя. Яго адзінае ўпамінанне ў летапісах тычыцца 1180 г., калі ён разам з іншымі полацкімі князямі падтрымліваў Давыда Смаленскага ў барацьбе з чарнігаўскім Святаславам Усеваладавічам [5]. У 1186 г. у Лагожску быў ужо іншы князь - Васілька Валадаравіч (сын Валадара Глебавіча), які таксама дзейнічаў на баку Давыда Смаленскага, але ўжо ў паходзе супраць Полацка [6].

Гэтымі ўрывачнымі паведамленнямі, па сутнасці, абмяжоўваецца ўсё, што мы ведаем пра гісторыю Лагойшчыны ў ХІІ стагоддзі. У далейшым звесткі пра яе ўвогуле надоўга знікаюць са старонак летапісаў, таму мы можам толькі гадаць, ці захавалася самастойнае Лагожскае княства пад уладай мясцовай галіны Глебавічаў, ці гэтая дынастыя згасла, а Лагожаск быў далучаны да нейкага іншага княства. Паводле археалагічных звестак, жыццё ў горадзе працягвалася ў ХІІІ стагоддзі даволі актыўна, што даказвае вялікая колькасць рэчаў гэтага часу ў культурным слоі. Але аднойчы горад моцна пацярпеў ад пажару, аб якім сведчыць вугальны слой таўшчынёй каля 20 см у адным з раскопаў [7]. Не выключана, што Лагожаск быў разбураны ў выніку ваенных дзеянняў у сярэдзіне ХІІІ стагоддзя, калі зямля Беларусі зведала мангольскія і літоўскія набегі. Пасля гэтага настаў заняпад - культурны слой канца ХІІІ - XIV стагоддзя ў Лагожску (як, дарэчы, і ў большасці іншых беларускіх гарадоў) прасочваецца вельмі слаба.

1. Жучкевич В.А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Мн., 1974. С. 207.
2. Лемцюгова В.П. Беларуская айканімія. Мн., 1970. С. 92.
3. Полное собрание русских летописей (ПСРЛ). Т. 1. М., 1962. С. 248.
4. ПСРЛ. Т. 7. Спб., 1859. С. 27; Там жа. Т. 3. М., 1965. С. 155.
5. Летопись по Ипатскому списку. Спб, 1871. С.419.
6. ПСРЛ. Т. 10. М., 1965. С. 17.
7. Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Мн., 1978. С. 91.