Беларусы з перспектывы сучасных генетычных даследаванняў (2024)

Беларусы з перспектывы сучасных генетычных даследаванняў

Прадстаўнік кожнага этнасу звычайна мае ўяўленні аб яго паходжанні і прычынах адрознасці ад суседніх этнасаў. З часоў старажытнасці такія ўяўленні афармляліся ў форме міфа, які распавядаў аб агульным паходжанні ўсіх суайчыннікаў. Няма прынцыповай розніцы, былі ў іх этнагенетычныя міфы пра адзінага родапачынальніка (кшталту габрэйскага Аўраама) ці яны проста ўяўлялі сябе “тутэйшымі” спрадвеку. Хаця такія супольнасці маглі час ад часу паглынаць значныя групы чужынцаў, традыцыя патрабавала не фіксавацца на гэтай адрознасці, а як мага хутчэй забыцца на яе. Міфалагічнае агульнае паходжанне падавалася больш важным, чым рэальная гісторыя ўласных продкаў.

Сучасных этнолагаў такая традыцыя пакідае сам-насам з міфамі, высветліць ступень гістарычнасці якіх да нядаўняга часу не было магчымасці. На жаль, міфалагізаваны погляд на этнічнасць спрыяе маніпуляцыям над масавай свядомасцю ў палітычных мэтах. Хаця б часткова звузіць прастору для магчымых маніпуляцый дазволіў бы навуковы, па магчымасці аб’ектыўны падыход да этнічнай гісторыі. Шлях да яго адкрываюць новыя магчымасці генетыкі.

З 1980-х гадоў вывучаюцца мутацыі ў спецыфічных частках чалавечага генома, якія перадаюцца толькі ад аднаго з бацькоў (аднабацькоўскае ўспадкоўванне). Для рэканструкцыі папуляцыйнай гісторыі чалавецтва найбольш інфарматыўныя гаплагрупы Y-храмасомы, якая перадаецца па мужчынскай лініі. Прыдатная для аналізу палімарфізмаў частка яе змяшчае прыблізна 23,6 млн. нуклеатыдаў – супраць 16,5 тыс. у мітахандрыяльнай ДНК (мтДНК). Генеалагічнае дрэва кожнай гаплагрупы атрымліваецца дэталізаваным, з магчымасцю прасачыць маладыя лініі ад нядаўніх мутацый. Да таго ж у гістарычным мінулым чалавечыя супольнасці былі пераважна патрылакальнымі, таму геаграфічнае распаўсюджанне Y-гаплагруп лепш суадносіцца з калектыўнымі актарамі мінулага, а не з дыфузіяй генетычных маркёраў праз шлюбныя кантакты, як у выпадку мтДНК.

У 2000-я гады па ўсім свеце шырока тэсціравалася прыналежнасць да асноўных Y-гаплагруп, выяўленых на той час. У Расеі група А. Баланоўскага інтэгравала апублікаваныя вынікі міжнародных даследаванняў у агульнай базе дадзеных (Балановский и др., 2010). Іншай масавай крыніцай сталі базы дадзеных з вынікамі тэсціравання, якое прапанавалі камерцыйныя кампаніі для ўсіх, хто жадае такім чынам даведацца пра паходжанне сваіх аддаленых продкаў па мужчынскай лініі.

З другой паловы 2010-х гадоў прыярытэт у навуковых даследаваннях змясціўся на новыя накірункі. Стала магчымым чытаць поўную паслядоўнасць науклеатыдаў ва ўсім геноме. Пры гэтым для індывідуальнай Y-храмасомы можна выявіць тысячы палімарфізмаў, вельмі дакладна вызначаючы месца індывіда на генеалагічным дрэве гаплагрупы. Самым поўным па ўліку палімарфізмаў і вызначэнню дачэрніх галін (субгаплагруп) у кожнай гаплагрупе з’яўляецца генеалагічнае дрэва Y-храмасомы (YFull YTree). Пры гэтым для большай часткі ўзораў, размешчаных на дрэве, пазначана краіна паходжання. Гэта дае магчымасць падлічваць частату ў кожным этнасе не толькі гаплагруп высокага ўзроўню, як у вышэйзгаданых навуковых праектах, але і любой субгаплагрупы. Удзельнікі праекта распацавалі і арыгінальны алгарытм датавання кожнага пукту разаглінавання на генеалагічным дрэве. Кампанія “FamilyTreeDNA” (FTDNA) таксама прадстаўляе звесткі па датыроўцы субгаплагрупы і месцы паходжання выяўленых яе носьбітаў (Family Tree DNA Discover), але без магчымасці вызначыць працэнт пэўнай гаплагрупы ў краінах паходжання.

Іншыя новыя накірункі змяняюць акцэнт з аднабацькоўскага ўспадкоўвання на даследаванне поўных геномаў сродкамі біяінфарматыкі. Метады генатыпіравання старажытнай ДНК з костных парэшткаў у спалучэнні з біяінфарматыкай далі магчымасць адказваць на праблемныя пытанні археалагіі: у якой ступені змена культур суправаджалася зменай насельніцтва, якімі былі ўзроўні змяшэння прышлецаў з тубыльцамі. Даследаванні ў гэтым накірунку парадзілі ў апошняе дзесяцігоддзе новую навуковую дысцыпліну – палеагенетыку (археагенетыку).

Колькасць поўных палеагеномаў, хаця і з розным узроўнем пакрыцця (што залежыць ад захаванасці ДНК ў парэштках і дасканаласці метадаў генатыпіравання) вымяраецца ўжо многімі тысячамі. Правілам для навуковай супольнасці стала публікацыя ў агульнадаступных базах (ENA; AADR) нуклеатыдных паслядоўнасцяў старажытных геномаў, што дае магчымасць выкарыстоўваць іх не толькі іншым даследчыкам, але і дасведчаным у біяінфарматыцы аматарам. Дзякуючы гэтаму ўтварыліся шматлікія аматарскія супольнасці, якія прапаноўваюць уласныя метады аналізу вялікіх дадзеных (bigdata) у дачыненні да палеагеномаў. Амерыканец польскага паходжання Дэвід Весялоўскі, вядомы як блогер пад нікам Давідскі (Davidski), размясціў у вольным доступе інструментарый практычна прафесійнага ўзроўню (Vahaduo), які дазваляе разлічваць генетычныя дыстанцыі паміж поўнымі геномамі, будаваць графікі галоўных кампанент (principal component analysis, PCA) для абранага ім набору з 25 кардынат галоўных кампанент, эксперыменціраваць з калькулятарамі прымешак на падставе адвольна выбраных эталённых узораў. Ён жа рэгулярна разлічвае па ўласнай методыцы каардынаты PCA для новых палеагеномаў, публікуемых даследчыкамі, каб іх можна было скарыстаць у прапанаваным ім наборы інструментаў.

Пры тым усе статыстычныя метады, разлічаныя на апрацоўку поўных геномаў, застаюцца залежнымі ад зыходных дапушчэнняў і складанымі для інтэрпрэтацыі. У гэтым сэнсе аднабацькоўскія маркёры маюць тую перавагу, што іх чалавек здольны ацаніць непасрэдна. Калі ў папуляцыі прысутнічае нейкая Y-гаплагрупа, можна не сумнявацца, што ў ёй прадстаўлены прамыя нашчадкі першага носьбіта адпаведнай мутацыі. Калі гаплагрупа пашырана ў розных папуляцыях, у іх маецца агульны продкавы кампанент.

Даследаванні частот Y-гаплагруп паказалі, што родавыя супольнасці, пабудаваныя на ўяўленні аб агульным мужчынскім родапачынальніку, сапраўды маюць высокую, але прытым далёка не суцэльную канцэнтрацыя пэўнай гаплагрупы. Найлепш даследаваны ў гэтым сэнсе казахі. Найбольш частая сярод іх гаплагрупа C2-M217 у асобных родах вагалася ў колькасці ад 11% да 100%. Гаплагрупа N-M231 у прадастаўнікоў дзвюх родапляменных груп дасягала 64,1 і 45,5%. Гаплагрупа O2-M122 мела ў адным з родаў частату 52,3%, у іншым родзе пераважала з частатой 66,7% гаплагрупа Q (Khussainova et al., 2022). Новае даследаванне з выкарыстаннем сучаснай методыкі паказала: у двух родах аднаго з казахскіх плямёнаў дамінуюць (з частотамі адпаведна 69,8 і 79,3 %) розныя галіны субгаплагрупы C2-FGC29011, родапачынальнікі якіх жылі ў XII–XIII стагодддзях, а агульны продак – у сярэдзіне IX стагоддзя (Zhabagin et al., 2024).

З гэтага прыкладу добра відаць, што роды, прыналежнасць да якіх вызначалася па праву нараджэння, утрымлівалі значную колькасць асобаў няроднаснага паходжання. Гэта не павінна здзіўляць, бо практычна ўсе супольнасці з родавай структурай практыкавалі рытуалы, якія дазвалялі ператварыць у суродзічы чужынца. У этнографаў такая практыка вызначаецца тэрмінам “адопцыя” (ад лацінскага adoptio – усынаўленне).

Тое ж у яшчэ большай ступені тычыцца ўяўлення аб агульным паходжанні этнасаў, якія даўно страцілі родавую структуру. Навад сярод старажытных парагруп, якія звычайна выяўляліся ў даследаваннях 2000-х – пачатку 2010-х гадоў, у мужчынскім генафондзе беларусаў бачна высокая гетэрагеннасць. Сярод 565 даследаваных беларусаў былі выяўлены 15 такіх гаплагруп, з іх параўнальна высокую канцэнтрацыю, на ўзроўні 5% і вышэй, мелі толькі 5 (Kushniarevich et al., 2013). Гэтая гетэрагеннасць часткова маскіравалася тым, што каля паловы пратэсціраваных мелі гаплагрупу R1a. Але палімарфізм SRY1532, паводле якога яна вызначалася ў даследаванні, ёсць вынікам вельмі старажытнай мутацыі, з часоў верхняга палеаліту. Між тым шырокае пашырэнне R1a, з утварэннем мноства субгаплагруп, адбылася значна пазней, каля 2900 – 2400 гадоў да н. э., і звязана з экспансіяй культур шнуравой керамікі (Haak et al., 2015). Калі разглядаць галіны, на якія падзялілася R1a ў працэсе гэтай экспансіі (Рожанский, 2018), карціна атрымліваецца значна больш складаная.

Y-гаплагрупы сучасных беларусаў паводле YFullTree (клікабельна)

Сярод 190 беларусаў, прадстаўленых на дрэве YFull па стану на 04.08.2024 (без уліку беларускіх габрэяў) маюцца 103 носьбіта гаплагрупы R1a (54,2%). Амаль усе яны падзяляюца паміж дзвюмя дамінуючымі ў славян субгаплагрупамі, утворанымі якраз у часы экспансіі шнуравых культур: R1a-M458 ахоплівае 23,7 % беларускіх узораў, а Z280 – 30%. Апошні іх агульны продак, які вызначаецца палімарфізмам Z282, нарадзіўся каля 2700 г. да н.э. У той час колькасць папуляцыі, да якой ён належаў, расла настолькі імкліва, што практычна ў кожнага мужчыны быў высокі шанец пакінуць шматлікіх сыноў і ўнукаў. Дзякуючы гэтаму новыя мутацыі не знікалі праз хуткае выміранне нашчадкаў, а замацоўваліся ў новых генеалагічных лініях. У чатырох нашчадкаў носьбіта Z282 замацаваліся новыя палімарфізмы, сучаснае распаўсюджанне якіх шмат што кажа пра іх далейшы лёс. Галіна з палімарфізмам Y17491 пашырана ад Турцыі і Аравіі да Манчжурыі, куды была разнесена хутчэй за ўсё праз міграцыі стэпавых качэўнікаў бронзавага веку. Галіна Y2395 прадстаўлена пераважна сярод германскамоўных народаў Еўропы, больш за ўсё ў Скандынавіі, а Z280 і PF6155 (у апошняй праз некалькі пакаленняў утварыўся новы палімарфізм M458) – сярод славян і балтаў.

Статыстыка ўтварэння новых субгаплагруп у гаплагрупе R1a-M458 паводле YFullTree

Больш дэталёвую карціну дае разгляд маладзейшых галін, на якія гэтыя субгаплагрупы падзяліліся ў бронзавым веку, паміж 2400 і 1000 гг. да н.э. На Беларусі прадстаўлены 18 такіх галін, і кожная мае сваю адрозную гісторыю. Адносна высокую канцэнтрацыю (15,8%) мае толькі дачэрняя для M458 галіна R1a-L1029, астатнія складаюць ад 6,3 да 0,5 %. Прыкладна такая ж карціна сярод літоўцаў. У іх маюцца 17 датаваных бронзавым векам галін R1a, з іх 8 агульныя з беларусамі.

Частку генафонду, маркіраванага гаплагрупай R1a, можна лічыць мясцовай, бо яна, хутчэй за ўсё, прысутнічала ва Ўсходняй Еўропе непарыўна з першага з’яўлення шнуравых культур, а магчыма і раней. Дасёння невядома, адкуль паходзіць продкавая для Z282 гаплагрупа R1a-Z283. У прычарнаморскіх стэпах, з якімі звязваецца пачатак міграцыі культур шнуравой керамікі, яна не выяўлена. Але трэба памятаць, што пакуль адсутнічаюць палеагеномы адной з ключавых культур шнуравой керамікі – сярэднедняпроўскай, як і палеагеномы папярэдніх неалітычных культур на яе тэрыторыі. Самыя раннія знаходкі Z283 – узоры MA969 (Ardu2) і MA973 (Kunila2), якія датуюцца адпаведна каля 2700 і 2466 гг. да н.э. і паходзяць з культуры ладдзяпадобных сякер Эстоніі (Saag et al., 2017)[1].

Пры выкарыстанні аналізу прымешак раннія палеагеномы шнуравікоў мадэлююцца як вынік змяшэння “стэпавага” і “земляробчага” продкавых кампанентаў. Стэпавы кампанент (верагодна, адказны за індаеўрапейскія мовы) прасочваецца ад ямнай культуры (Haak et al., 2015; Lazaridis et al., 2024), а земляробчы – ад культуры шарападобных амфар, з якой шнуравыя культуры ўзаемадзейнічалі ў працэсе свайго фармавання (Allentoft et al., 2024: 306). Пазней доля земляробчага кампаненту нарастае па меры рассялення шнуравікоў і іх змяшэння з мясцовымі нашчадкамі неалітычных земляробаў. Такая мадэль добра працуе для ўсіх культур шнуравой керамікі Цэнтральнай Еўропы і большасці вытворных ад іх культур бронзавага веку. Яны размяркоўваюцца на графіку PCA ўздоўж кліны, на адным полюсе якой – ямныя скатаводы, на супрацьлеглым – неалітычныя земляробы. Прасочваецца яшчэ розны ўзровень прымешкаў мясцовых перажытачна-мезалітычных культур (вызначаных як “заходнія паляўнічыя-збіральнікі”) і новых мігрантаў з Блізкага Ўсходу і Анатоліі. Прысутнасць такіх прымешкаў адхіляе палеагеномы ад асноўнай кліны пад рознымі вугламі, утвараючы дадатковыя, другасныя кліны (McColl et al., 2024).

Але ў культурах бронзавага веку раз-пораз выяўляюцца ўзоры з адчувальнай прысутнасцю іншай прымешкі. Яна адхіляе іх на графіку PCA ў вобласць, не запоўненую вядомымі на сёння неалітычнымі і мезалітычнымі ўзорамі. Бліжэй за ўсё да гэтай “белай плямы” знаходзяцца ўзоры з позняга бронзавага веку Эстоніі, датаваныя канцом XII – першай паловай IX стагоддзя да н.э. Яны выразна адрозніваюцца ад папярэдняй культуры шнуравой керамікі (ладдзяпадобных сякер) на той жа тэрыторыі, хаця ва ўсіх узорах з высокім пакрыццём чытаецца вытворная ад Z280 субгаплагрупа R1a-CTS1211 і яе больш маладыя галіны. Падобна, што частка носьбітаў шнуравых культур заставалася на ўходзе ад Балтыкі на працягу ўсяго бронзавага веку, паступовая змешваючыся з нейкім мясцовым насельніцтвам, палеагеномаў якога мы не маем. У выніку гэтага змяшэння яны захавалі свае мужчынскія гаплагрупы, але іх аўтасомны профіль істотна змяніўся.

Статыстыка ўтварэння новых субгаплагруп у гаплагрупе R1a-CTS1211 паводле YFullTree

Прысутнасць прымешкі ад невядомай папуляцыі была прадэманстравана для некаторых палеагеномаў бронзавага веку Венгрыі (Gerber et al., 2023). Яшчэ больш выразна яна выяўляецца ў палеагеномах стшыжоўскай, тшцінецкай і камароўскай культур сярэдняга бронзавага веку на тэрыторыі Польшчы (Chyleński et al., 2023), прытым што ў тамашняй культуры шнуравой керамікі адсутнічае, як і ў эстонскім выпадку. Прасочваецца аналагічная новая прымешка і ў Скандынавіі, даследчыкі звязваюць яе крыніцу з усходнім узбярэжжам Балтыкі (McColl et al., 2024: 490-504).

Папярэдне выглядае так, што ў бронзавым веку ў Польшчу, а ў меншай ступені ў Венгрыю і Скандынавію прыйшла хваля новага насельніцтва, крыніца генетычнай адметнасці якога прыпадае на “белую пляму”. Тэрыторыі на захадзе і поўдні ад Польшчы і Венгрыі ў палеагенетычным сэнсе даследаваны параўнальна добра, і там вытокі таямнічай папуляцыі не прасочваюцца. Застаецца меркаваць, што яна прыйшла з усходу, з Беларусі і прылеглых рэгіёнаў Расеі. Там жа з ёй ці падобнай да яе папуляцыяй маглі кантактаваць і нашчадкі шнуравікоў Эстоніі.

Калі так, то частка старажытнай мясцовай спадчыны можа быць прасочана па яе слядах у сучаснай папуляцыі. Для беларусаў маркёрам гэтага продкавага кампаненту могуць служыць рэліктавыя, вельмі рэдкія ў сусветным масштабе Y-гаплагрупы. Адной з іх з’яўляецца Q-L527 з паслядоўнасцю 96 палімарфізмаў, назапашаных пачынаючы з эпохі верхняга палеаліту. Доўгі “сцебель” на генеалагічным дрэве без аніводнага разгалінавання сведчыць пра тое, што ўвесь час колькасць носьбітаў галпагрупы была невысокай, альбо яна перыядычна праходзіла праз “бутэлькавае горлышка” з рэзкім падзеннем колькасці, што абрэзала ўсе існуючы галіны, апрача адной. Адзіны вядомы на сёння ўзор Q-L527 паходзіць якраз з Беларусі. Носьбіты пазнейшага палімарфізму Y4827, у беларуса адсутнага, канцэнтруюцца ў Скандынавіі, апрача аднаго ўзору з Украіны і аднаго з Эстоніі. Мутацыя Y4827 датуецца перыядам сярэдняй ці позняй бронзы, ад 1700 да 1000 г. да н.э. Продак украінскага носьбіта застаўся на месцы яе ўзнікнення і не прыняў удзелу ў міграцыі, якая неўзабаве перанесла гэтую гаплагрупу ў Скандынавію. Там яна потым і пашырылася – масавае ўтварэнне дачэрніх субгаплагруп прыпадае на 650 – 600 гг. да н.э.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы Q-L527, родапачынальнік якой жыў каля 14 тыс. гадоў да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных ад 1700 да 1000 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Другім такім рэліктам з’яўляецца гаплагрупа R1a-YP1276 з 46 палімарфізмамі. Яна адасобілася прыблізна 5200 – 5000 г. да н.э., задоўга да ўзнікнення культур шнуравой керамікі, а ў час іх пашырэння, каля 2700 г. да н.э. паспытала невялікі ўсплеск колькасці сваіх носьбітаў. Тады ўтварыліся тры дачэрнія галіны, усе нешматлікія. Две з іх, відавочна, былі падхоплены міграцыямі шнуравікоў і апынуліся вельмі далёка. Зараз іх адзінкавыя прадстаўнікі знойдзены ў Балгарыі, Турцыі, Тунісе і Іспаніі. А вось трэцяя галіна, з палімарфізмам R-Y41283, знойдзена толькі ў аднаго беларуса. Вельмі верагодна, што яго продкі заставаліся на месцы з часу ўтварэння гэтай галіны.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1a-YP1276, родапачынальнік якой жыў каля 5200-5000 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 2700 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Можна назваць і маладыя субгаплагрупы R1a, для якіх няма сведчанняў пашырэння далёка за межы Беларусі і зваротнай міграцыі адтуль. Такому крытэрыю больш-менш упэўнена адпавядае R1a-YP569, адна з паходзячых ад R1a-Z280 галін.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1a-YP569, родапачынальнік якой жыў каля 1350-1300 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 600 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Яна аформілася, праз некалькі паслядоўных разгалінаванняў, у сярэднім бронзавым веку: каля 1450 г. ці 1350 г. да н.э. На тэрыторыі Беларусі гэтаму часу адпавядае сосніцкая культура. На дзве дачэрнія галіны R1a-YP569 падзялілася альбо каля 600 г. да н.э., альбо бліжэй да рубяжу нашай эры. З іх галіна Y111948 (FT189777 паводле наменклатуры FTDNA) вельмі рэдкая: знойдзены толькі два ўзоры ў Расеі і адзін у Іспаніі. Галіна YP575 хутка пасля ўтварэння, назапасіўшы 3 палімарфізма, паспытала экспансію. Утвораныя каля 350 г. да н.э. пяць дачэрніх галін распаўсюджаны пераважна на захадзе Расеі, у Беларусі, на паўночным усходзе Ўкраіны. У беларусаў R1a-YP575 прадстаўлена дзвюмя з гэтых дачэрніх галін і налічвае 12 узораў (6,3% усіх пратэсціраваных). У літоўцаў яе канцэнтрацыя такая ж, там яна – самая распаўсюджаная сярод галін R1a. Гэта дазваляе меркаваць, што ў пасляшнуравую эпоху носьбіты R1a-YP569 заставаліся на ўсходзе ад Балтыкі. Яны маглі трымацца ў мілаградскай і юхнаўскай культурах, а таксама ўяўляць сабой прымешку ў культурах штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінскай. Да літоўцаў і славян R1a-YP569, напэўна, трапіла ў працэсе асіміляцыі імі азначаных культур.

Астатнія галіны R1a, прадстаўленыя сярод беларусаў, маюць іншую гісторыю, звязаную з пашырэннем у Цэнтральную Еўропу і зваротнымі міграцыямі адтуль. Самая распаўсюджаная з іх – субгаплагрупа R1a-L1029, адна з паходзячых ад R1a-M458 праз прамежкавую CTS11962. Апошняя падзялілася на дзве галіны каля 1100 – 1000 г. да н.э., а раней доўгі час не давала дайшоўшых да нас адгалінаванняў. Значыць, увесь час фармавання “сцебля” (практычна на працягу бронзавага веку) колькасць носьбітаў галпагрупы была невысокай. Таму вызначэнне ў якасці адной са славянскіх “супер-галін” менавіта R1a-CTS11962 (Рожанский, 2018: 69, 75-76) падаецца няўдалым. Сапраўдная экспансія адбылася пасля таго, як яна ў канцы бронзаваге веку падзялілася на дачэрнія галіны, і зыходным месцам гэтай экспансіі яўна была тэрыторыя Польшчы.

У дзвюх галін, што ўтварыліся з R1a-CTS11962, характар распаўсюджання розны. Першая з іх, R1a-YP515, мае параўнальна невялікае пашырэнне. Яна лакалізуюцца пераважна ў Польшчы, але і там яе канцэнтрацыя складае толькі 2,4% ад ліку палякаў на дрэве YFull. На Беларусі выяўлены 5 узораў, усе яны належаць да шляхецкага роду Марцінкевічаў – верагодна, таксама польскага паходжання. Падобна, што прадстаўнікі YP515 пераважна засталіся на месцы яе ўзнікнення, якому на той час найлепш адпавядае арэал лужыцкай культуры.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1a-YP515, родапачынальнік якой жыў каля 1050-1000 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 600 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

А вось размеркаванне R1a-L1029 сведчыць пра вельмі бурную гісторыю. Некалькі першых стагоддзяў яе існавання прыпадаюць на новы доўгі “сцебель” з 10 паслядоўнымі мутацыямі, а выбух колькасці з ўтварэннем 16 дачэрніх галін датуецца апошнімі стагоддзямі да н.э. На дрэве YFull прадстаўлены 430 носьбітаў, з найбольшай канцэнтрацыяй у Беларусі (15,8%), Украіне (8,7%), Польшчы (7,5%). Але ў малых колькасцях гэтая гаплагрупа прадстаўлена вельмі шырока, прытым не адной са сваіх галін, а адразу некалькімі. Так, 8 дачэрніх галін выяўлены ў Германіі, 7 – у Швецыі. Ад 5 да 3 галін прадстаўлены ў Венгрыі, Румыніі і Малдове, Турцыі, Албаніі. Адзіны пакуль прадстаўнік маецца ў Італіі. На тэрыторыі Расеі 19 носьбітаў, належачых да трох розных галін, выяўлены ў Татарстане, прытым 14 з іх пазначаны як этнічныя татары; яшчэ 5 носьбітаў знойдзены на паўночным Каўказе, з іх 3 значацца як адыгейцы, 2 – як чачэнцы. Апрача каўказскіх, ёсць яшчэ два выпадкі, якія можна растлумачыць пранікненнем носьбітаў гэтай субгаплагрупы ў склад стэпавых качэўнікаў (аланаў ці гунаў). Праз іх пасрэдніцтва, напэўна, адно адгалінаванне трапіла да туркменаў, а другое – да дунганаў, што жывуць на памежжы Кыргызстана і Кітая. На гэтым фоне кідаецца ў вочы амаль поўная адсутнасць на тэрыторыі Літвы, дзе іншыя галіны R1a прадстаўлены шырока: да R1a-L1029 аднесены ўсяго адзін літовец, прытым з самага беларускага памежжа, з Марыямпалю (YFull Y Tree).

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1a-L1029, родапачынальнік якой жыў каля 1050-1000 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 400 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Масавае ўтварэнне дачэрніх галін L1029 на некалькі стагоддзяў папярэднічала рассяленню славян. Значыць, гэты дэмаграфічны выбух трэба звязваць з іншым, больш старажытным этнасам. Найлепшым кандытатам уяўляюцца ўсходнія германцы – готы і гепіды. Самы першы выпадак фіксацыі L1029 у палеагеноме (узор PCA0457) паходзіць якраз з пахавання звязанай з імі вельбарскай культуры (Stolarek et al., 2023)[2]. З гістарычных крыніц вядома, што готы выводзілі свой род з поўдня Швецыі, а ў III стагодддзі н.э. узначалілі поліэтнічную протадзяржаву ў Прычарнамор’і, археалагічным увасабленнем якой з’яўляецца чарняхоўская культура. Пасля паражкі ад гунаў каля 375 г. н.э. готы мігрыравалі ў розных накірунках. Частка іх перасялілася на тэрыторыю Рымскай імперыі – спярша на Балканы (тады нейкі асклепак і мог застацца ў Албаніі), потым – у Італію, дзе ў 410 г. готы разрабавалі Рым. Іншыя, невядомыя з пісьмовых крыніц перасоўванні носьбітаў чарняхоўскай культуры прасочваюцца археалагічна: яны рушылі па мяжы стэпу і лесастэпу на верхні Дон і потым у сярэдняе Паволжа, дзе ўтварылі іменькаўскую культуру на тэрыторыі сучаснага Татарстана.

Сярод ранніх готаў канцэнтрацыя R1a-L1029 мусіла быць невысокай, што і пацвярджаецца адзінкавай яе знаходкай сярод шматлікіх палеагеномаў вельбарскай культуры. Высокая канцэнтрацыя сярод славян, асабліва беларусаў, тлумачыцца, хутчэй за ўсё, “эфектам заснавальніка”: тая невялікая група германцаў, якая засталася на тэрыторыі Польшчы і беларускага Палесся і была асіміліравана раннімі славянамі на пачатку іх масавага рассялення, выпадковым чынам мела высокую долю носьбітаў L1029 (тое ж, напэўна, тычыцца і YP515). Прытым нізкая канцэнтрацыя сярод паўднёвых славян прымушае звзязваць носьбітаў L1029 у паслягунскія часы не з уласна пражскай, а з больш паўночнымі культурамі: сукаўска-дзядзіцкай на тэрыторыі Польшчы, банцараўска-тушамлінскай ці калочынскай на Беларусі.

R1a-L1029 – не адзіная субгаплагрупа, пашырэнне якой у генафондзе беларусаў можна тлумачыць такім чынам. Вельмі падобнае распаўсюджанне мае паходзячая ад Z280 субгаплагрупа R1a-Y2902, якая падзялілася на 20-25 галін амаль адначасова з R1a-L1029, таксама ў латэнскую эпоху. Дачэрнія галіны зараз пашыраны ад Швецыі і Фінляндыі да Турцыі, Албаніі і Італіі, з найбольшай колькасцю прадстаўнікоў у Расеі, Польшчы і Ўкраіне. Гэтаксама ёсць прадстаўніцтва некалькіх галін у Татарстане, і ёсць праява сувязі з качэўнікамі – на гэты раз у Казахстане. Розніца толькі ў тым, што максімум канцэнтрацыі – не ў Польшчы, а ў паўднёва-заходніх абласцях Расеі (Бранскай, Арлоўскай, Курскай, Белгародскай). Але гэты максімум забяспечваюць не ўсе галіны раўнамерна, а толькі адзінкавыя маладыя адгалінаванні, што сведчыць пра другасную экспансію ў гістарычныя часы. У Беларусі маюца 4 прадстаўнікі трох розных галін.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1a-Y2902, родапачынальнік якой жыў каля 1700-1650 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 350 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Разам субгаплагрупы R1a-L1029 і R1a-Y2902 налічваюць 17,9% папуляцыі беларусаў, пры тым што ў Літве яны прадстаўлены адзінкавымі выпадкамі.

Са спадчынай асіміляваных германцаў можна звзязаць не толькі частку галін R1a, а і некаторыя, калі не ўсе, з уласцівых славянам галін гаплагрупы I1. У палеагеномах вельбарскай культуры яна выяўлена ў 19 з 47 узораў, для якіх вызначаны гаплагрупы (Stolarek et al., 2023). Прытым ва ўзорах з высокім пакрыццём чытаюцца і мутацыі Z2040, L22 – продкавыя для тых галін, адзінкавыя прадстаўнікі якіх пратэсціраваны ў сучаснай Беларусі.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы I1-Z2893, родапачынальнік якой жыў каля 2400-2350 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 2350 г. да н.э. Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Выразным сведчаннем зваротнай міграцыі з захаду служыць субгаплагрупа R1b-P312, дамінуючая ў заходнееўрапейскіх народаў. Сярод беларусаў яна прадстаўлена на ўзроўні 10%, але 8 прадстаўнікоў буйнейшай галіны R1b-Y46619 належаць да аднаго шляхецкага роду Талочкаў. Іх генетычны родапачынальнік жыў у XIV стагоддзі і паходзіў, верагодна, з Польшчы. Дзве іншыя галіны R1b-P312, а таксама субгаплагрупы R1b-U106, R1b-Z2103 і R1b-BY250 прадстаўлены ў Беларусі адзінкавымі ўзорамі. Масавая прысутнасць R1b-P312 ў палеагеномах латэнскай культуры ў Чэхіі і Венгрыі (Patterson et al., 2022) дазваляе лічыць, што да славян яна трапіла ў асноўным праз кельтаў, якім была ўласціва ад пачатку іх гісторыі.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1b-P312, родапачынальнік якой жыў каля 3000 г. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 2850 г. да н.э. Паводле YFullTree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Сучаснае пашырэнне вытворнай ад R1a-Z280 субгаплагрупы R1a-L260 таксама сведчыць пра яе заходняе паходжанне. У гэтым яна нагадвае R1a-YP515, і не выключана, што абедзве захоўваліся ў адной папуляцыі. Сярод пратэсціраваных беларусаў R1a-L260 выяўлена ў 10 выпадках (5,3%). Адносна пашырана яна і сярод літоўцаў (4,6%), але максімум (15,6%) прыходзіцца на Польшчу (YFullYTree). Пачатковай гісторыі ўласцівы доўгі “сцебель”, калі паслядоўна назапасіліся 20 палімарфізмаў. Экспансія з падзелам на дзве дачэрнія галіны пачалася пасля 750 г. да н.э. Прытым R1a-L260 не была шырока разнесена ні германскімі міграцыямі “вялікага перасялення народаў”, ні пры засяленні славянамі Балкан, ні той хваляй іх зваротнага рассялення, якая прынесла славянскую мову ў Расею. Калі і дзякуючы якім падзеям яна пашырылася ў Беларусі і Літве, на падставе наяўнай інфармацыі сказаць цяжка.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы R1a-L260, родапачынальнік якой жыў каля 1950-1900 гг. да н.э., і яе субгаплагруп, утвораных каля 800 г. да н.э. Паводле YFullTree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Папуляцыі, у якіх на працягу позняга бронзавага і ранняга жалезнага веку захоўваўся продкавы для беларусаў цэнтральнаеўрапейскі кампанент, з найбольшай імавернасцю могуць звязвацца з лужыцкай і вытворнай ад яе паморскай культурамі на тэрыторыі Польшчы, а продкавы для балтаў – з культурай заходнебалтыйскіх курганоў, вытворнай ад той жа лужыцкай. Хаця ў іх панавала трупаспаленне, некаторыя сляды ў палеагенетыцы яны пакінулі. На сёння мы маем шэраг ўзораў, калі ў іншакультурных пахаваннях выяўлены генатыпы, якія вельмі блізкія да сучасных літоўцаў і беларусаў.

Цікавы прыклад з групавым пахаваннем ваяроў, што загінулі ў 480 г. да н.э. пры абароне грэчаскай калоніі Хімера на Сіцыліі (Reitsema et al., 2022). Некалькі з іх былі наёмнікамі з вельмі аддаленых мясцовасцяў. У аднаго (узор I10949) прачытана гаплагрупа I2a-L233. Яе дачэрнія галіны прадстаўлены ў сучасных папуляцыях, маючых кельцкі продкавы кампанент (сярод ірландцаў, шатландцаў, англічан, зрэдку ва Францыі, Бенілюксе і інш.). У другога пахаванага (узор I10943) – гаплагрупа R1a-Y35, продкавая для прыгаданай вышэй “гоцкай” Y2902 і іншых, зараз мінорных сярод славян і балтаў.

Яшчэ некалькі ўзораў з падобнымі аўтасомнымі профілямі паходзяць з пахаванняў латэнскай культуры IV– II стагоддзяў да н.э. з тэрыторыі Венгрыі (Patterson et al., 2022). Яны выразна адрозніваюцца ад асноўнай масы кельтаў, пахаваных у гэтых могільніках, сярод якіх дамінуюць лініі гаплагрупы R1b. Таму даследчыкі пазначылі іх як прыхадняў (аўтлаераў). Два з гэтых узораў нагадваюць, з аднаго боку, вышэйзгаданыя ўзоры ваяроў-наёмнікаў з Хімеры, з другога боку – сучасных латышоў і жамойтаў. Для ўзору I25524 вызначана гаплагрупа R1a-M458, але больш маладыя мутацыі не прачытаны. Два іншых з гэтай групы аўтлаераў (I18183 і I25509) маюць найменшыя генетычныя дыстанцыі з сучаснымі палякамі і лужыцкімі сорбамі, а яшчэ адзін (I20752) – з чэхамі і венграмі. Да апошняга вельмі блізкі ўзор I20774 з іншай публікацыі (Harney et al., 2021).

У часы Рымскай імперыі такія ж аўтлаеры фіксуюцца ў вельбарскіх і ўласна рымскіх могільніках. З могільніка ў Вімінацыўме (Viminacium) – цэнтры рымскай правінцыі Верхняя Мёзія ў сучаснай Сербіі – паходзяць тры прымячальных узора: I32305 (Olalde et al., 2023), R3931 і R6759 (Antonio et al., 2024). У апошняй публікацыі прыводзіцца яшчэ ўзор R6759 з іншага паселішча рымскага часу – Мурса ў правінцыі Панонія (суч. Osijek на тэрыторыі Харватыі). У вельбарскіх пахаваннях выразна выбіваюцца з агульнай масы ўзоры PCA0103 з могільніка Масломеч (Maslomecz) і PCA0002 з могільніка Кавалеўска (Kowalewko) (Stolarek et al., 2023). Усе яны напэўна паходзяць з папуляцый, продкавых для славян і балтаў.

Зусім іншае паходжанне мае парагрупа N. Яе носьбіты ў верхнім палеаліце жылі, хутчэй за ўсё, ва Ўсходняй Азіі і Сібіры, а ў пазнейшыя часы неаднаразовымі хвалямі праінкалі на поўнач Рускай раўніны. Сярод славян і балтаў пашырана адно з яе маладзейшых адгалінаванняў, якое на дрэве YFull маркіруе палімарфізм Z4908, а на сайце FTDNA – эквівалентны яму S23232. Апошні агульны продак дзвюх асноўных ліній гэтай субгаплагрупы нарадзіўся каля 1550 г. да н.э. ў папуляцыі, якая мігрыравала з Заўралля незадоўга да таго і, хутчэй за ўсё, прынесла з сабой фінаўгорскія мовы. Гэтую міграцыю ёсць падставы звязваць, хаця б ускосна, з пашырэннем помнікаў турбінска-сеймінскага тыпу. У адным з іх, у костных парэштках з могільніка Растоўка (у Заходняй Сібіры, каля Омска), нядаўна выяўлена продкавая, больш старажытная мутацыя L392 (Childebayeva et al., 2024). Далейшы лёс гэтай папуляцыі звязаны з пашырэннем на поўначы Расеі на мяжы бронзавага і ранняга жалезнага веку археалагічных культур, характэрнай асаблівасцю якіх з’яўляецца так званая сеткавая, альбо тэксцільная кераміка, названая так з-за пакрыцця посуду адпаведным узорам (Патрушев, 2016). Недзе ў асяроддзі гэтых культур верагодна адасобілася з агульнай фінаўгорскай супольнасці і прафінская мова (Lang, 2015).

Дрэва гаплагрупы  N-L1026 – еўрапейскай часткі парагаплагрупы N-TAT з датамі разгалінавання субгаплагруп «балцкай» галіны N-VL29-Z4908. З сайта https://www.familytreedna.com/groups/n-russia-dna-project/about/background з удакладненнямі аўтара

На тэрыторыі Эстоніі прыход фінскамоўнага насельніцтва (моўных продкаў сучасных эстонцаў) звязваецца якраз са з’яўленнем у VII стагоддзі да н.э. носьбітаў дачэрняй для субгаплагрупы N-Z4908 галіны N-L550, пры змяшэнні якіх з вышэйзгаданай культурай позняй бронзы ўтварылася культура могільнікаў з каменнымі агарожамі, так званых тарандаў (Lang, 2018; Saag et al., 2019). У Эстоніі гаплагрупа N складае ў розных выбарках ад 30,6 да 36,7 % (Балановский и др., 2010). На дрэве YFull бачна, што з 29 належачых да яе сучасных эстонцаў да галіны L550 належаць 7, яшчэ 13 – да ўзнікшай адначасова з Z4908 паралельнай субгаплагрупы N-L1022.

Іншая карціна назіраецца ў Літве і Беларусі, дзе амаль выключна прадстаўлена дачэрняя для L550 субгаплагрупа N-L1025. Яна ўтварылася каля 900 – 800 гг. да н.э., на  пераходзе ад бронзавага да жалезнага веку, а ў наступныя стагоддзі шырока распаўсюдзілася, як можна меркаваць – у межах культур, паходзячых з папярэдняй супольнасці тэксцільнай керамікі. Да іх належаць помнікі, вызначаныя як тып Тапіола ў Эстоніі, волхаўскі і пераддзякоўскі тыпы ў Расеі (Lang, 2018), а таксама культуры штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінская на тэрыторыі Літвы, Беларусі і прылеглай часткі Расеі. Больш нідзе, апрача азначанага арэалу, носьбіты гэтай субгаплагрупы масава не зафіксаваны. Затое сярод прадстаўленых на дрэве YFull літоўцаў палімарфізм L1025 маюць 42,6%, сярод латышоў – 47%.

Сучаснае распаўсюджанне гаплагрупы N-L1025 (агульны родапачынальнік жыў каля 800-750 гг. да н.э.). Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

Сучаснае распаўсюджанне трох асноўных субгаплагруп N-Y5580, N-L551 і N-Z16975, утвораных у працэсе разгалінавання N-L1025 на працягу 750-300 гг. да н.э. Візуалізцыя DiversityHeatmap(https://hras.yseq.net/) і https://www.familytreedna.com/groups/n-russia-dna-project/

Сучаснае распаўсюджанне субгаплагрупы N-Y11882 (агульны родапачынальнік жыў каля 300-250 гг. да н.э.). Паводле YFull Tree, візуалізцыя DiversityHeatmap (https://hras.yseq.net/)

На поўначы славянскага арэалу гэтая гаплагрупа сустракаецца паўсюдна, але ў меньшых канцэнтрацыях: ва ўкраінцаў – каля 6-7%, у палякаў – каля 4%, у чэхаў і славакаў – ад 1 да 3%. Сярод 190 беларусаў на дрэве YFull субгаплагрупа N-L1025 маецца ў 20 выпадках (10,5%). У навуковых выбарках з ахопам 761 беларусаў (Kushniarevich et al., 2013) яна была выяўлена ў 73 выпадках (9,6%). У параўнанні з літоўцамі гэта ў 4-5 разоў меней. У рэгіянальных беларускіх выбарках частата яе прыкметна адрозніваецца. У малой выбарцы (86 узораў) з усходу Магілёўскай вобласці яе частата склала толькі 5,8%, а ў выбарцы з усходу Віцебскай вобласці (101 узор) – амаль 15%. Выбарка з Гродненскай вобласці (73 узора з ваколіц Навагрудка, Іўя і Ваўкавыска) дала 12,3%. Дарэчы, у прылеглай да Беларусі паўднёва-усходняй частцы Літвы (38 узораў з раёна Алітуса) доля гэтай гаплагрупы склала 29,4% (Kasperaviciūte et al., 2004). Гэта прыкметна ніжэй за астатнюю Літву, але ўсё роўна вышэй, чым дзе-небудзь у Беларусі. Відавочна, што ўнёсак субстратных культур з дамінаваннем субгаплагрупы N-L1025 у генафонд беларусаў быў рэгіянальна неаднародным, але ў любым выпадку значна меншым, чым у літоўцаў.

На жаль, пачатковую гісторыю N-L1025 немагчыма пацвердзіць яе знаходкамі ў палеагеномах. Культуры тэксцільнай, штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінская магуюць агульную, вельмі характэрную, але недарэчную для археолагаў і палеагенетыкаў рысу: у іх адсутнічаюць пахаванні. Але гэта само па сабе шмат што кажа пра іх паходжанне. Адсутнасць пахаванняў у зямлі аб’ядноўвае іх з культурамі Прыўралля і Заходняй Сібіры, адкуль і была прынесена гаплагрупа N. Народам Сібіры ў дахрысціянскую эпоху былі ўласцівы пахаванні на дрэве ці памосце (Павлинская, 2009). У фінскамоўных народаў Паволжа рэшткі такіх звычаяў дажылі да часу, калі змаглі быць зафіксаваны этнографамі (Сосновский, 2022). Такім чынам, сама адсутнасць пахаванняў служыць ускосным, але красамоўным сведчаннем фінаўгорскіх каранёў культуры штрыхаванай керамікі, яе прынцыповага адрознення ад індаеўрапейскіх культур шнуравой керамікі і іх непасрэдных нашчадкаў. Для апошніх рытуалы інгумацыі, з дэталёвай рэгламентацыяй позы нябожчыка, альбо крэмацыі, з размяшчэннем попелу ў яме, часта ў адмысловай пасудзіне (пахавальнай урне), заўжды заставаліся неад’емнай культурнай рысай.

Пры гэтым, у адрозненне ад фінаў-суомі і эстонцаў, масавы заўральскі кампанент у этнагенезе літоўцаў і латышоў не вызначыў іх мовы. Ён быў цалкам асіміліраваны не пазней за ранняе сярэднявечча. Асіміляцыя была настолькі поўнай і паспяховай, што менавіта з гэтага асяроддзя паўстала пануючая дынастыя ВКЛ. Паводле тэсціравання сучасных нашчадкаў Гедымінавічаў (з родаў Галіцыных, Чартарыйскіх і Трубяцкіх), яны належаць якраз да адной з галін N-L1025 – субгаплагрупы Y13979. Дарэчы, даставерныя Рурыкавічы паходзяць з іншага, скандынаўскага адгалінавання N-L550 (Волков, 2012; Rurikid Dynasty DNA Project).

У сувязі з адсутнасцю пахаванняў у культуры штрыхаванай керамікі асаблівую каштоўнасць набывае перыяд першых стагоддзяў нашай эры, калі аднавіўся звычай хаваць нябожчыкаў у зямлі на тэрыторыі Літвы. Выклікана гэта было міграцыйным імпульсам з паўднёвага захаду, дзе ў папярэднія стагоддзі існавала культура заходнебалтыйскіх курганоў, а на мяжы нашай эры пачалося ўтварэнне вельбарскай культуры, звязанай з міграцыяй готаў і гепідаў (Кулаков, 2018; Andrzejowski, 2019). Носьбіты вельбарскай культуры, апрача крэмацыі, практыкавалі і інгумацыю. Пад іх уздзеяннем адбылася глыбокая культурная трансфармацыя не толькі ва ўсім балцкім арэале, які па састарэлай традыцыі вызначаецца як “заходнебалцкі” (Хомякова, 2016), але і ў сумежным араэле штрыхаванай керамікі. Грунтовыя пахаванні з інгумацыяй неўзабаве з’яўляюцца уздоўж сярэдняга цячэння Нёмана (Bertašius, 2016). Далей на поўнач, у міжрэччы Нёмана і Даўгавы пашыраюцца калектыўныя пахаванні ў курганах з каменнымі абкладкамі паўночнай Літвы і паўднёвай Латвіі (Simniškytė, 2016). У першай палове ІІ стагоддзя н.э. пачынаецца ранні этап культуры ўсходнелітоўскіх курганоў, якому таксама ўласцівы інгумацыі (Vaitkevičius, 2005; Kurila, 2016).

Увогуле археолагамі здабыты костныя парэшткі з сотняў такіх пахаванняў. Для 13 узораў на сёння прачытаны поўныя геномы з дастаткова добрым пакрыццём. Першы такі ўзор паходзіў з паўночналітоўскага могільніка Бэрчюнай (Berčiūnai) IV стагоддзя н.э. (Damgaard et al., 2018). У (Antonio et al., 2024) прадстаўлены палеагеномы з аднаго пахавання ў могільніку Байлуляй (Bailuliai, культура ўсходнелітоўскіх курганоў, каля 330-х гг. н.э.) і чатырох пахаванняў з грунтовага могільніка Марвеле (Marvele) у межах г. Каўнаса (ад 400-х да пачатку 530-х гг. н.э.). У наступным прэпрынце (McColl et al., 2024) прыведзены ўзоры з яшчэ аднаго пахавання ў Марвеле, па аднаму з 4 іншых могільнікаў І - IV стагоддзяў н.э. і па аднаму з 2 крыху больш позніх – паміж 400 і 700 гг. н.э., але іх поўныя геномы пакуль недаступныя. Мужчынскімі аказаліся 7 з 13 пахаванняў, і ў 5 з іх выяўлена гаплагрупа N-L550,[3] што дае 71,4 %. Дачэрняя мутацыя L1025, напэўна, ужо мелася ва ўсіх гэтых асобаў, хаця прачытана толькі ва ўзорах DA171 з Бэрчюнай і R10836 з Марвеле. Гаплагрупа R1a (галіна YP4258) выяўлена толькі ў пахаванні з Байлуляй, якое па поўным геноме ад іншых прынцыпова не адрозніваецца.

Папярэдне можна сцвярджаць, што на тэрыторыі Літвы гаплагрупа N у той час дамініравала больш выразна, чым зараз. Яе высокую канцэнтрацыю можна звязваць толькі з мясцовым субстратам – носьбітамі культуры штрыхаванай керамікі, якія пад уздзеяннем сваіх суседзяў перайшлі да новых пахавальных звычаяў і, як можна меркаваць, на іх мову. Менавіта ў гэты перыяд можна казаць пра адасабленне ўсходнебалціх моў (папярэднікаў сучасных літоўскай і латышскай) ад заходнебалцкіх (прускай і яцвяжскай). Прытым адметнасці літоўскай і асабліва латышскай мовы якраз збліжаюць іх з фінаўгорскімі мовамі (Зинкявичюс и др., 2006: 62-68), што можна тлумачыць уздзеяннем субстрату ў працэсе іх фармавання і распаўсюджання.

На падставе аналізу поўных геномаў з інгумацый жалезнага веку Літвы можна ўбачыць, што тагачаснае яе насельніцтва было падобным больш за ўсё на сучасных літоўцаў і латышоў, але гэтае падабенства не было поўным. Як канцэнтрацыя гаплагрупы N была больш высокай, чым зараз, так і поўнагеномны профіль не цалкам супадаў з сучасным.

З дапамогай агульнадаступнага інструментарыя (Vahaduo) можна разлічыць генетычныя дыстанцыі паміж старажытнымі і сучаснымі папуляцыямі, а таксама вызначыць іх месца на графіку PCA. Выбаркі з сучасных папуляцый балтаў і славян размяшчаюцца ў шматмернай прасторы ўздоўж характэрнай кліны. На адным яе канцы знаходзяцца латышы, з якімі суседзяць і часткова перакрываюцца выбаркі з Жамойці, затым паслядоўна – з усходняй Літвы, Беларусі, паўночнай і цэнтральнай Украіны, заходняй Украіны, Закарпацця. Далей уздоўж той жа кліны групуюцца выбаркі паўднёвых славян (харватаў, сербаў, балгар), а на самым канцы – албанцаў, якія ў найбольшай ступені захавалі генетычную спадчыну даславянскага насельніцтва Балкан.

Розныя выбаркі палякаў месцяцца ўздоўж кліны на яе сярэднім адрэзку. Прытым выбарка з Сувалкіі перакрываецца з усходнелітоўскай, мазавецкая – з беларускімі, вялікапольская і сілезская – з украінскімі.

 

Балта-балканская кліна на графіку РСА. Выбарка зроблена аўтарам. Візуалізацыя сродкамі Vahaduo (https://vahaduo.github.io/g25views/)

Генафонд рускіх больш разнастайны, але выбарка з Пскоўскай вобласці знаходзіцца бліз сутыку літоўцаў і беларусаў, смаленская і бранская перакрываюцца з беларусамі, а варонежская і белгародская – з украінцамі.

Месца паўднёвых і цэнтральных рускіх на балта-балканскай кліне РСА. Выбарка зроблена аўтарам. Візуалізацыя сродкамі Vahaduo (https://vahaduo.github.io/g25views/)

Клінальную зменлівасць генафонду азначаных папуляцый можна інтэрпратаваць як вынік змяшэння двух продкавых кампанентаў, чые генетычныя профілі знаходзіліся на розных канцах кліны. Аднак такая ж карціна атрамалася б пры змяшэнні не двух, а трох кампанентаў, з якіх адзін адпавядае сярэдзіне кліны – на месцы сутыку і перакрыцця беларускіх, рускіх, украінскіх і польскіх выбарак. Паколькі менавіта на гэтую вобласць прыпадаюць славянападобныя ўзоры латэнскага і рымскага часу, можна казаць пра яе адпаведнасць зыходнай праславянскай (магчыма – непадзеленай балтаславянскай) папуляцыі.

Змяшэнне з адным кампанентам выклікала ссоўванне ў бок албанскага канца кліны, а змяшэнне з другім – на латышскі канец. Адхіленні ў накірунках, перпендыкулярных кліне, азначаюць наяўнасць дадатковых этнічных прымешкаў. Так, выбаркі з Арлоўскай, Курскай, Цвярской і Кастрамской абласцей Расеі паслядоўна адхіляюцца ў накірунку мокшы і мардвы, што адпавядае розным узроўням змяшэння з фінскамоўным субстратам.

Адхіленне рускіх Цвярской і Кастрамской абласцей ад балта-балканскай кліны РСА ў бок паволжскіх фінаў. Выбарка зроблена аўтарам. Візуалізацыя сродкамі Vahaduo (https://vahaduo.github.io/g25views/)

Выбарка інгумацый жалезнага веку з тэрыторыі Літвы не адхіляецца ад галоўнай балта-балканскай кліны, а з’яўляецца яе працягам – далей за латышскую выбарку. А яшчэ далей у тым жа накірунку размяшчаюцца вышэйзгаданыя ўзоры з позняга бронзавага веку Эстоніі (з дамінаваннем R1a), для якіх можна казаць пра падабенства з пакуль няўлоўным мясцовым кампанентам. Напэўна, калі б у нас меліся палеагеномы культур тэксцільнай і штрыхаванай керамікі, а таксама адначасовай з эстонскай бронзай сосніцкай культуры, больш ранніх сярэднедняпроўскай і паўночнабеларускай, у іх гэты складовы чыннік прадстаў бы яшчэ больш выразна.

Месца некаторых палеагеномаў позняга бронзавага і жалезнага веку адносна балта-балканскай кліны РСА. Выбарка зроблена аўтарам. Візуалізацыя сродкамі Vahaduo (https://vahaduo.github.io/g25views/)

Месца беларусаў на балта-балканскай кліне PCA сведчыць пра тое, што ў іх генафондзе пераважае ўмоўна праславянскі кампанент, адказны за цягаценне да цэнтру. Частковае ж перакрыццё з літоўцамі, асабліва ўсходнімі, сведчыць пра наяўнасць, хаця і ў рознай канцэнтрацыі, адмысловай прымешкі, маркёрам якой выступае гаплагрупа N-L1025.

Варта адзначыць, што ўнёсак заўральскіх мігрантаў ва аўтасомны профіль беларусаў і літоўцаў быў значна меншым, чым можна меркаваць на падставе Y-храмасомы. Упэўнена казаць пра гэта дазваляе іх антрапалагічнае аблічча – выразна еўрапеоіднае, без аніякіх рысаў лапаноіднага тыпу, які мусіў быць уласцівы прышлецам з Заўралля на пачатку іх міграцыі. Напэўна, генетычныя кантакты прышлецаў з тубыльцамі былі моцна асіметрычнымі па палавым прызнаку: мужчыны ахвотна бралі жонак з аўтахтонных папуляцый, але самі заставаліся ў бацькоўскай і мужчын-чужынцаў не прымалі. Пры такім характары кантактаў праз некалькі пакаленняў аўтасомны профіль прышлай папуляцыі набліжаўся да мясцовага, але Y-гаплагрупы заставаліся свае. Пры сустрэчы з кожнай новай, нясмешанай папуляцыяй гэты працэс паўтараўся. Калі заўральская міграцыйная хваля дайшла да Беларусі з Літвой, у ёй абсалютна дамінавала гаплагрупа N, а ў аўтасомным профілі продкавых адметнасцяў практычна не засталося.

Такому характару ўзаемадзеяння мігрантаў з мясцовымі папуляцыямі адпавядае, з невялікімі карэктыроўкамі, кампутарная мадэль (Rio et al., 2021; Носевич, 2021). З яе вынікае, што пры колькасці змешаных шлюбаў у некалькі адсоткаў за пакаленне прышлая папуляцыя хутка становіцца генетычна неадметнай ад тубыльцаў, амаль не аказваючы зваротнага ўздзеяння на іх генафонд.

Яшчэ адну частку генетычный спадчыны беларусаў маркіруе субгаплагрупа I2a-Y3120 (паводле наменклатуры FTDNA – S20602), асноўнае і амаль адзінае адгалінаванне больш старажытнай I2a-CTS10228. Гэты кампанент можна ўмоўна вызначыць як балканскі. Ён адрознівае славян ад балтаў і забяспечвае ссоўванне харватаў і сербаў уздоўж кліны PCA ў супрацьлеглы ад цэнтра бок.

I2a-CTS10228 узнікла каля 3000 ці 3500 г. да н.э., але доўга заставалася ўбаку ад масавых міграцый. За гэты час назапасіліся 27 палімарфізмаў. Толькі каля 1400 г. да н.э. утварыліся дзве галіны, адна з якіх так і засталася малараспаўсюджанай. Сярод сучасных узораў уласцівая ёй паслядоўнасць мутацый (Y81696, BY90584 і інш.) выяўлена толькі ў дзвюх асобаў, з Францыі і Германіі, і звязана напэўна з кельцкім продкавым кампанентам. Другой узніклай тады галіной была якраз I2a-Y3120. Самая ранняя яе знаходка ў палеагеномах – узор I18719 з могільніку ў пячоры Безданіца (Bezdanjača) у прыадрыятычнай частцы Харватыі, датаваны ў прамежку 1450 – 1050 гг. да н.э. (Patterson et al., 2022). Гэты помнік дэманструе выразныя сувязі з культурамі пахавальных урнаў Падунаўя (Karavanić, 2007: 43-44), у асяроддзі якіх праходзіла фармаванне ілірыйцаў і панонцаў, у пэўнай ступені – кельтаў.

Аднак яшчэ доўгі перыяд носьбіты Y3120 заставаліся нешматлікімі. На працягу больш за тысячагоддзе, прыкладна з 1400 да 200 г. да н.э., зноў не ўтвараліся новыя адгалінаванні. Сітуацыя рэзка змянілася прыблізна ў ІІ стагоддзі да н.э., калі ўзніклі адразу пяць дачэрніх галін, з якіх адна паспела захаваць адзіную мутацыю Y508496 і зноў падзялілася надвое. Выбух колькасці носьбітаў I2a-Y3120 і дачэрняй Y508496 храналагічна супадае з пашырэннем латэнскай культуры ўздоўж Дуная (што адпавядае зафіксаваным у крыніцах міграцыям кельтаў-галатаў) і ўтварэннем на поўначы ад Карпат так званых латэнізаваных культур: пшэворскай, аксыўскай, зарубінецкай і паянешты-лукашоўскай. Хутчэй за ўсё, недзе ў гэтым асяроддзі множыліся прадстаўнікі шматлікіх дачэрніх галін Y3120.

Статыстыка ўтварэння новых субгаплагруп у гаплагрупе I2a-Y3120 паводле YFullTree

Праўда, з латэнізавных культур пакуль практычна не атрымана палеагеномаў (ёсць толькі адзін выпадковы з позняй пшэворскай). Для латэнскай культуры маецца даволі многа палеагеномаў з Чэхіі і Венгрыі (Patterson et al., 2022). Але яны датуюцца раннім этапам, IV– III стагоддзямі да н.э. Субгаплагрупа I2a-Y3120 ці яе папярэднікі ў даследаваных пахаваннях не выяўлены. Ад позняга этапу латэнскай культуры, калі ў ёй магла пашырыцца гэтая субгаплагрупа, палеагеномаў таксама няма.

Сучаснае распаўсюджанне дачэрніх субгаплагруп гаплагрупы I2a-Y3120. Паводле анлайн-публикацыі (https://phylogeographer.com/i2-y3120-as-dacian-king-burebistas-dynasty/)

Не гледзячы на гэта, можна сцвярджаць даволі ўпэўнена, што дачэрнія галіны I2a-Y3120 замацаваліся ў папуляцыях, у далейшым ізаляваных адна ад адной. Пра гэта сведчыць сучаснае размеркаванне іх нашчадкаў. Асабліва яскрава гэта бачна ў выпадку з галінамі Y4460 і S17250, на якія расшчапілася ў ІІ ці ІІІ стагоддзі да н.э. I2a-Y508496.

Сучаснае распаўсюджанне субгаплагруп Y4460 і S17250 гаплагрупы I2a-Y3120. Паводле анлайн-публикацыі (https://phylogeographer.com/i2-y3120-as-dacian-king-burebistas-dynasty/)

Першая з іх пашырана амаль выключна ў паўночнай частцы славянскага арэалу. На дрэве YFull яна прадстаўлена ў Расеі (33 узораў), Украіне (35), Польшчы (19), Беларусі (12), Славакіі (2). У нязначнай колькасці яна ёсць у суседніх краінах: Літве (2), Латвіі (1), Эстоніі (1), Венгрыі (4), Аўстрыі (2), Германіі (3), нават у больш аддаленых Швецыі (2) і Фінляндыі (1). Але на поўдзень ад асноўнага арэалу праніклі толькі адзінкавыя прадстаўнікі: у Румынію (2), Малдову (1), Славенію (1), Паўночную Македонію (1).

Тут відавочна праявілася спадчына папуляцыі паслязарубінецкага часу (Тацытавых венетаў), якая ўвайшла ў склад ранніх славян, але не балтаў, прытым у славянскіх міграцыях на Дунай і Балканы практычна не ўдзельнічала. Можна меркаваць, што яе носьбіты ў часы гэтых міграцый канцэнтраваліся там жа, дзе і асіміліраваныя германцы – у складзе сукаўска-дзядзіцкай, банцараўска-тушамлінскай, калочынскай культур. Таму, не гледзячы на паўднёвае паходжанне азначанай галіны I2a-Y3120, яе варта адносіць да цэнтральнаеўрапейскага, а не балканскага продкавага кампаненту. Сярод 190 беларусаў на дрэве YFull да галіны I2a-Y4460 належаць 12, да паралельнай галіны I2a-Y18331 – 4, што разам дае 8,4%.

Распаўсюджанне паралельнай галіны I2a-S17250 (паводле наменклатуры FTDNA – Y3548) мае зусім іншую карціну. Яна пашырана па ўсім славянскім арэале, таксама ў Румыніі і Венгрыі, але выразны максімум мае на Балканах, дзякуючы чаму ў адпаведным праекце FTDNA (I2a Y-Haplogroup) атрымала назву “дынарскай” (Dinaric). Канцэнтрацыя яе там вельмі высокая, але гэта скрадваецца параўнальна невялікім удзелам балканскіх этнасаў у платным тэсціраванні. Больш паказальнымі з’яўляюцца тут навуковыя выбаркі. Так, у выбарцы з 90 харватаў Босніі і Герцагавіны гаплагрупа I2a[4] склала 71%, сярод 85 баснійцаў – 43,5%, у 81 баснійскага серба – 30,9% (Marjanovic et al., 2005), у выбарцы 113 сербаў – 29,2 % (Pericić etal., 2005). У азначанных даследаваннях гаплагрупа вызначалася па старажытнай мутацыі P37. Але на дрэве YFull бачна, што амаль усе ўзоры гэтай гаплагрупы з Харватыі (43 з 44), Босніі і Герцагавіны (74 з 78) належаць менавіта да галіны S17250. Тое ж тычыцца і пераважнай большасці ўзораў з Сербіі (87 са 102)[5].

Відавочна, носьбітаў S17250 трэба звязваць з даславянскім (хутчэй за ўсё – фракійскім) субстратам тых культур, якія засведчылі міграцыю славян на Дунай і Балканы (пражскай, пянькоўскай, іпатэшць-кіндэшць-чурэл), а затым і зваротны рух на поўнач (культура лукі-райкавецкай). На тэрыторыі Польшчы гэтыя вандроўнікі (якраз яны выступаюць у крыніцах пад іменем “словене”) змяшаліся з мясцовым сукаўска-дзядзіцкім кампанентам, на Беларусі – з калочынскім і банцараўска-тушамлінскім, маючымі адносна высокую канцэнтрацыю I2a-Y4460 і R1a-L1029, а ў Панямонні і Падзвінні паглынулі яшчэ і рэшткі субстрату, адказнага за падвышаную долю N-L1025. Тады структура гаплагруп у продкаў беларусаў набыла ў цэлым сучасны выгляд.

Такім чынам, генафонд беларусаў фармаваўся ў некалькі этапаў. Ад самага старога кампаненту, што непарыўна існуе тут з неалітычных часоў, захавалася нямнога. Ён паспытаў змяшэнне з прышлым кампанентам у выніку экспансіі культур шнуравой керамікі. Другая хваля міграцыі, звязаная з культурамі тэксцільнай і штрыхаванай керамікі, прынесла заўральскі продкавы кампанент, выразным маркёрам якога выступае гаплагрупа N-L1025. У раннім жалезным веку ён, напэўна, стаў дамінуючым на большай частцы Літвы і Беларусі. У паўднёвай частцы Беларусі з перыяду латэну пашырыўся трэці кампанент – цэнтральнаеўрапейскі, прадстаўлены адзінкавымі знаходкамі ў латэнскую і рымскую эпохі. Менавіта на яго аснове сфармавалася бліжэй да сярэдзіны I тысячагоддзя н.э. раннеславянская папуляцыя, якая ў далейшым стала зыходным пунктам новай міграцыйнай хвалі.

Падобныя працэсы адбываліся ў той час на тэрыторыі Літвы, але вынік быў розным. У Літве цэнтральнаеўрапейскі кампанент забяспечыў пашырэнне ўсходнебалцкай мовы, а ў генафондзе паміж ім і папярэдне прысутнымі кампанентамі ўсталявалася пэўная раўнавага. Верагодна, з Літвы і Латвіі ўжо сфармаваныя ўсходнія балты пашырыліся і на поўнач Беларусі – у якасці культуры доўгіх курганоў ці аднаго з яе этнічных кампанетаў. У астатняй частцы Беларусі цэнтральнаеўрапейскі кампанент прывёў да пашырэння праславянскай мовы (на тым этапе яшчэ вельмі падобнай на балцкія, і менавіта з ёй варта звязваць большасць так званай “балцкай гідраніміі”), у генафондзе ён больш шматлікі і разнастайны. У прыватнасці, пашырыліся субгаплагрупы R1a-L1029 і I2a-Y4460, літоўцам не ўласцівыя.

Апошняя значная хваля міграцый адбылася ў VIII– IX стагодддзях, у працэсе зваротнага рассялення тых славянскіх папуляцый, якія раней адзначыліся на Дунаі і ўдзельнічалі ў нападах на Візантыю. Літву гэтая хваля не закранула, у Беларусь жа прынесла канчаткова аформленыя славянскія гутаркі і “дынарскую” субгаплагрупу I2-S17250.

Удзельную вагу кожнага з гэтых складовых чыннікаў у аўтасомным генафондзе беларусаў вызначыць праблематычна, бо для аналізу прымешак няма надзейных продкавых эталёнаў. Можна толькі вызначыць долю іх галоўных маркёраў у аднабацькоўскай, мужчынскай лініі ўспадкоўвання. З поўным геномам яна звязана вельмі ўскосна, але менавіта ёй этнагенетычныя міфы надаюць асаблівую ролю. Старажытны мясцовы кампанент (доля R1a-Y2902 і рэліктавых гаплагруп) складае каля 7%. На заўральскі кампанент прыйдзецца прыблізна 10% (доля N), на цэнтральнаеўрапейскі – 72% (сума рэшты R1a, R1b, I1 і I2 апроч S17250), на балканскі – 11% (I2-S17250, усе E, J і G)[6].

Далейшыя невялікія змены адбываліся ўжо ў гістарычныя часы, у складзе ВКЛ. Апошні кампанет, што ўліўся ў беларускі этнас, звязаны з Панямоннем і быў вядомы пад саманазвамі “літва”, “літвіны” ў вузкім, этнічным сэнсе. Ён агульны з літоўцамі, але апошніх вызначае яшчэ і наяўнасць не ўласцівага беларусам жамойцкага кампаненту. Нашчадкі “літвы” шчыльна насяляюць, апрача ўсходняй паловы Літоўскай Рэспублікі, 7 раёнаў Беларусі (Астравецкі, Ашмянскі, Воранаўскі, Смаргонскі, Лідскі, Іўеўскі, Шчучынскі) і значныя часткі яшчэ 4 (Гродненскага, Валожынскага, Пастаўскага, Браслаўскага). Там зараз налічваеца каля 400 тысяч вясковага насельніцтва, прытым параўнальная, калі не большая, колькасць выхадцаў адтуль асела ў гарадах па ўсёй краіне, параднілася з тубыльцамі праз шлюбы, што дазваляе ацаніць долю гэтага кампаненту прыблізна ў 10%. Практычна ўсе гэтыя людзі сёння адчуваюць сябе беларусамі, ды і аб’ектыўна амаль нічым, апрача каталіцтва бацькоў і дзядоў, ад іншых беларусаў не адрозніваюцца. Аднак у крыніцах XIV– XV стагодддзяў іх продкі “літва” звычайна адасабляліся ад той часткі продкаў беларусаў, якія зваліся “руссю”. Зліццё гэтых дзвюх складовых частак, разам з пашырэннем назвы “літвіны” на ўсю Беларусь, можна лічыць заключным крокам этнагенезу – хіба што сучасная саманазва “беларусы” замацавалася яшчэ пазней.

Сказанае тычыцца не толькі беларусаў. Маркёры Y-храмасомы, якія адлюстроўваюць рэальнае генеалагічнае паходжанне сучасных этнасаў, выразна сведчаць пра іх шматкампанентнасць. Калі выяўляюцца значныя кампанеты агульнага паходжання, іх прадстаўнікі часта гавораць зусім не на тых мовах, што даўнія родапачынальнікі. Яскравы прыклад – з літоўцамі, дзе група, прыняўшая мову іншага кампаненту, складае ледзь не палову папуляцыі. Асабліва гэта паказальна на фоне міфаў, уласцівых літоўскаму нацыяналізму мадэрнай эпохі. У ім апанавалі два жорсткіх крытэрыя для таго, каб лічыцца літоўцам: агульнае “спрадвечнае” паходжанне і пры тым захаванне літоўскай мовы ў актыўным ужытку. Пры такім падыходзе немагчыма было б стаць літоўцам праз асіміляцыю. Але і страціўшы літоўскую мову, заставаца “сапраўдным літоўцам” не прыходзілася. У пэўны перыяд такая жорсткасць прывяла не толькі да адчужэння паланізаванай часткі свайго этнасу (найперш шляхты), але і да часовай страты на карысць Польшчы Віленскага края, дзе асіміляваныя “літвіны” стваралі большасць.

Мы бачым, што пашыраная сярод нацыянальных рухаў сакралізацыя моўнага пытання (“не пакідайце ж мовы нашай, каб не ўмерлі”) не вельмі стасуецца з гісторыяй. Нашы продкі мянялі мову неаднаразова. Станавіліся вынікам гэтага “духоўная смерць” альбо росквіт – залежала ад канкрэтнай сітуацыі. Таму моўную асіміляцыю лепш ацэньваць з прагматычнага, а не ідэалагічнага пункту гледжання.

Нацыяналізм беларусаў ад пачатку вымушаны быў быць гнуткім: яму даводзілася ўлічваць традыцыю апартуністычных зменаў свядомасці продкамі, пра што і без ДНК захавалася шмат сведчанняў. З такой падставы пашырылася нават канцэпцыя “балцкага субстрату” як вырашальнага фактару ў этнагенезе беларусаў. Парадаксальным чынам якраз адмове ад “балцкай” мовы продкаў пры пераходзе на славянскую мову пры гэтым не надавалася значэння – галоўным абвяшчалася захаванне прымардыялісцкай непарыўнасці паходжання. Аднак і для гэтай канцэпыі дадзеныя генетыкі стварылі непераадольныя цяжкасці. Паміж беларусамі і іх славянскамоўнымі суседзямі назіраецца вялікае генетычнае падабенства, а вось з балтамоўнымі – істотная розніца, асабліва ў суадносінах заўральскага, цэнтральнаеўрапейскага і балканскага продкавых кампанентаў. Прытым не толькі мова, але і частка неад’емных для сённяшніх беларусаў культурных рысаў былі прынесены міграцыямі і ўплывамі з захаду і поўдня. Доля ж мясцовага кампаненту атрымліваецца істотна меншай, чым уяўлялася раней, а да балцкіх моў ён увогуле мае вельмі ўскоснае дачыненне.

Калі ідэалогія імкнеца стварыць уражанне, што “адвечная” повязь паміж суайчыннікамі “наканавана лёсам”, гэта робіць такім жа наканаваным адчужэнне ад тых, хто не лічыцца “сваімі”. Рэальная ж гісторыя вучыць, што ніякай наканаванасці няма, усё вырашае канкрэтны выбар у канкрэтных умовах. Наяўнасць продкаў, якія альбо развешвалі памёрлых на дрэвах, альбо скаралі іншыя народы і рабавалі Рым, не робіць нашчадкаў ні горшымі, ні лепшымі. З нашчадкаў першых выйшлі дзве дынастыі, найбольш значныя ў сярэднявечнай гісторыі Ўсходняй Еўропы – Рурыкавічы і Гедымінавічы. Нашчадкі ж грозных ваяроў-готаў растварыліся ў народах ледзь не ўсёй Еўропы, а дзе-нідзе – і Азіі. Іх старажытнае імя выкарыстоўваюць зараз хіба што падлеткі ў скураных куртках з заклёпкамі.

Увогуле любая ідэалогія, і нацыяналізм тут не выключэнне, ствараеца для таго, каб заахвоціць вялікія групы людзей дзейнічаць сумесна. Але вельмі часта іх прымушаюць пры гэтым дзейнічаць не ва ўласных інтарэсах, а ў інтарэсах таго, хто гэтую ідэалогію пастаўляе. Альтэрнатывай жа ідэалогіям заўжды выступала мараль. Яна таксама някепска можа заахвоціць да сумесных дзеянняў, калі вялікая група людзей падзяляе аднолькавыя маральныя каштоўнасці. І хаця ўяўленні пра дабро і зло ў розных групах могуць не супадаць, менавіта імі кіраваліся нашы продкі на працягу стагоддзяў. Вынікам іх шматразовых выбараў і стала тая этнакультурная сітуацыя, якую мы назіраем зараз.

Крыніцы

Балановский О.П., Пшеничнов А.С., Сычев Р.С., Евсеева И.В., Балановская Е.В. (2010), Y-base: частоты гаплогрупп Y хромосомы у народов мира [электронны рэсурс: http://genofond.ru/genofond.binec.ru/default22a2e.html, час доступу: 14.08.2024].

AADR (Allen Ancient DNA Resource), Downloadable genotypes of present-day and ancient DNA data [электронны рэсурс: https://reich.hms.harvard.edu/allen-ancient-dna-resource-aadr-downloadab..., час доступу: 14.08.2024].

ENA (The European Nucleotide Archive) database [электронны рэсурс: https://www.ebi.ac.uk/ena, час доступу: 14.08.2024].

Family Tree DNA Discover, Uncover More About Your Paternal Ancestry [электронны рэсурс: https://discover.familytreedna.com, час доступу: 14.08.2024].

I2a Y-Haplogroup [электронны рэсурс: https://www.familytreedna.com/groups/i-2a-hap-group/about/results, час доступу: 14.08.2024].

Rurikid Dynasty DNA Project, Y-DNA Classic Chart [электронны рэсурс: https://www.familytreedna.com/public/rurikid?iframe=yresults, час доступу: 14.08.2024].

Vahaduo App Gallery, A collection of tools for admixture and PCA analysis based on multivariate input data [электронны рэсурс: https://vahaduo.github.io, час доступу: 14.08.2024].

YFull YTree [электронны рэсурс:https://www.yfull.com/tree, час доступу: 14.08.2024].

Y-DNA haplogroup projects, International Society of Genetic Genealogy Wiki [электронны рэсурс: https://isogg.org/wiki/Y-DNA_haplogroup_projects, час доступу: 14.08.2024].

Літаратура

Волков В. Г. (2012), Все ли Рюриковичи происходят от одного предка? Происхождение Рюрика и Гедимина в свете последних генетических исследований [in:] Генеалогия допетровского времени: источниковедение, методология, исследования, СПб, 11–40.

Зинкявичюс З., Лухтанас А., Чеснис Г. (2006), Откуда родом литовцы, Mokslo ir encikl. leidybos inst., Вильнюс.

Кулаков В. И. (2018), Начало готского пути в Восточную Европу, “Записки Института истории материальной культуры РАН”, ИИМК РАН, СПб., 18, 89-98.

Носевич В.Л. (2021), Моделирование прошлого: 30 лет спустя, “Историческая информатика”, 4, 67-78, doi:10.7256/2585-7797.2021.4.36733.

Павлинская Л.Р. (2009), Типы и способы погребения у народов Сибири в контексте представлений о «потустороннем мире» [in:] Сибирский сборник - 1. Погребальный обряд народов Сибири и сопредельных территорий. Книга I, МАЭ РАН, СПб, 29-33.

Патрушев В.С. (2016), Археологические памятники с «текстильной» керамикой: итоги и перспективы исследований, “Поволжская археология”, 3(17), 194-224.

Рожанский И.Л. (2018), Славянские супер-ветви: Y-ДНК как маркер ранних миграций славян, “Исторический формат”, 1-2, 59-79.

Сосновский А.В. (2022), Отражение анимистических представлений в погребально-поминальном обряде мордвы, “Вестник Самарского университета. История, педагогика, филология”, 3(28), 20–27.

Хомякова О.А. (2016), Западнобалтская культура I тыс. н.э.: подходы к определению археологической общности и смена концепций [in:] Развитие взглядов на интерпретацию археологического источника. Тез. докл. Всероссийской научной конференции, Отв. ред. Д.С. Коробов, Институт археологии РАН, Москва, 74–76.

Allentoft, M.E., Sikora, M., Refoyo-Martínez, A. et al. (2024), Population genomics of post-glacial western Eurasia,“Nature”, 625, 301–311, doi:10.1038/s41586-023-06865-0.

Andrzejowski, J. (2019), The Gothic migration through Eastern Poland - the archaeological evidence [in:] Interacting Barbarians: Contacts, Exchange and Migrations in the First Millennium AD, “Neue Studien zur Sachsenforschung”, 9, Warszawa, 225-237.

Antonio, M., Weiß, C.L., Gao, Z., et al. (2024), Stable population structure in Europe since the Iron Age, despite high mobility, eLife, 13, e79714, doi:10.7554/eLife.79714.

Bertašius, M. (2016), Central Lithuanian cemeteries [in:] A Hundred Years of Archaeological Discoveries in Lithuania, Ed. by G. Zabiela, Z. Baubonis, E. Marcinkevičiūtė, Society of the Lithuanian Archaeology, Vilnius, 226–235.

Childebayeva, A., Fricke, F., Rohrlach, A.B. et al. (2024), Bronze age Northern Eurasian genetics inthecontext of development of metallurgy and Siberian ancestry, “Commun Biol”, 7, 723, doi:10.1038/s42003-024-06343-x.

Chyleński, M., Makarowicz, P., Juras, A. et al. (2023), Patrilocality and hunter-gatherer-related ancestry of populations in East-Central Europe during the Middle Bronze Age, “Nat Commun”,14, 4395, doi: 10.1038/s41467-023-40072-9.

Damgaard, P.d.B., Marchi, N., Rasmussen, S. et al. (2018), 137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes, “Nature”, 557, 369–374, doi:10.1038/s41586-018-0094-2.

Gerber, D., Szeifert, B., Székely, O., et al. (2023), Interdisciplinary Analyses of Bronze Age Communities from Western Hungary Reveal Complex Population Histories, “Mol Biol Evol”, 40(9), msad182, doi: 10.1093/molbev/msad182.

Haak, W., Lazaridis, I., Patterson, N. et al. (2015), Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe, “Nature”, 522, 207–211, doi:10.1038/nature14317.

Harney, É., Cheronet, O., Fernandes, D.M. et al. (2021), A Minimally Destructive Protocol for DNA Extraction from Ancient Teeth, “Genome Res”, 31(3), 472-483, doi: 10.1101/gr.267534.120.

Karavanić, S. (2007), Middle to Late Bronze Age in northern Croatia [in:] Tiefengraber, G. (Ed.), Studien zur Mittel- und Spätbronzezeit am Rande der Südostalpen, Verlag Dr. Kovač, Bon, 37-49.

Kasperaviciūte, D., Kucinskas, V., M Stoneking, M. (2004), Y chromosome and mitochondrial DNA variation in Lithuanians, “Ann Hum Genet”, 68(Pt 5), 438-52, doi: 10.1046/j.1529-8817.2003.00119.x.

Khussainova, E., Kisselev, I., Iksan, O. et al. (2022), Genetic Relationship Among the Kazakh People Based on Y-STR Markers Reveals Evidence of Genetic Variation Among Tribes and Zhuz, “Front Genet”, 12, 801295, doi: 10.3389/fgene.2021.801295.

Kurila,L. (2016), East Lithuanian Barrows – Burial in the Cradle of Lithuanian Tribes [in:] A Hundred Years of Archaeological Discoveries in Lithuania, Ed. by G. Zabiela, Z. Baubonis, E. Marcinkevičiūtė, Society of the Lithuanian Archaeology, Vilnius, 192-207.

Kushniarevich, A., Sivitskaya, L., Danilenko, N. et al. (2013), Uniparental genetic heritage of Belarusians: encounter of rare Middle Eastern matrilineages with a Central European mitochondrial DNA pool, “PLoS One”, 8(6), e66499, doi: 10.1371/journal.pone.0066499.

Kushniarevich, A., Utevska, O., Chuhryaeva, M. et al. (2015), Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data, “PLoS One”, 10(9), e0135820, doi: 10.1371/journal.pone.0135820.

Lang, V. (2015), Formation of Proto-Finnic – an archaeological scenario from the Bronze Age [in:] Early Iron Age. Congressus Duodecimus Internationalis FennoUgristarum Plenary Papers, Eds. H. Mantila et al., University of Oulu, Oulu, 63–84.

Lang, V. (2018), Fortified Settlements in the Eastern Baltic: From Earlier Research to New Interpretations,“Archaeologia Lituana”, 19, 13–33, doi:10.15388/ArchLit.2018.19.2.

Lazaridis, I., Patterson, N., Anthony, D., et al. (2024), The Genetic Origin of the Indo-Europeans, “BioRxiv” preprint, 2024.04.17.589597, doi: 10.1101/2024.04.17.589597.

Marjanovic, D., Fornarino, S., Montagna,S. et al. (2005), The Peopling of Modern Bosnia-Herzegovina: Y-chromosome Haplogroups in the Three Main Ethnic Groups, “Annals of Human Genetics”, 69, 757–763, doi: 10.1111/j.1529-8817.2005.00190.x.

McColl, H., Kroonen, G., Moreno-Mayar, J. V., et al. (2024), Steppe Ancestry in western Eurasia and the spread of the Germanic Languages, “BioRxiv” preprint, March 14, doi:10.1101/2024.03.13.584607.

Mittnik, A., Wang, C., Pfrengle, S. et al. (2018), The genetic prehistory of the Baltic Sea region, “Nat Commun”,9, 442, doi: 10.1038/s41467-018-02825-9.

Simniškytė, A. (2016), Burial Traditions in Northeast Lithuania [in:] A Hundred Years of Archaeological Discoveries in Lithuania, Ed. by G. Zabiela, Z. Baubonis, E. Marcinkevičiūtė, Society of the Lithuanian Archaeology, Vilnius, 326–337.

Stolarek, I., Zenczak, M., Handschuh, L. et al. (2023) Genetic history of East-Central Europe in the first millennium CE. “Genome Biology”, 24, 173. doi: 10.1186/s13059-023-03013-9.

Patterson, N., Isakov, M., Booth, T. et al. (2022), Large-scale migration into Britain during the Middle to Late Bronze Age, “Nature”, 601, 588–594, doi: 10.1038/s41586-021-04287-4.

Pericić, M., Lauc, L.B., Klarić, I.M. et al. (2005), High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations, “Molecular Biology and Evolution”, 22 (10), 1964–1975, doi:10.1093/molbev/msi185.

Ralph P., Coop G. (2013), The geography of recent genetic ancestry across Europe, “PLoS Biol.”, 11(5), e1001555, doi: 10.1371/journal.pbio.1001555.

Reitsema, L.J., Mittnik, A., Kyle, B. and Reich, D. (2022), The diverse genetic origins of a Classical period Greek army, “Proc Natl Acad Sci USA”, 119(41), e2205272119, doi: 10.1073/pnas.2205272119.

Rio, J., Quilodrán, C.S. & Currat, M. (2021), Spatially explicit paleogenomic simulations support cohabitation with limited admixture between Bronze Age Central European populations, “Commun Biol”, 4, 1163, doi: 10.1038/s42003-021-02670-5.

Saag, L., Varul, L., Scheib, C. L. et al. (2017), Extensive farming in Estonia started through a sex-biased migration from the Steppe, “Current biology”, 27(14), 2185-2193, doi: 10.1016/j.cub.2017.06.022.

Saag, L., Laneman, M., Varul, L. et al. (2019), The arrival of Siberian ancestry connecting the eastern Baltic to Uralic speakers further East, “Current Biology”, 29(10), 1701-1711, doi: 10.1016/j.cub.2019.04.026.

Saag, L., Vasilyev, S. V., Varul, L. et al. (2021), Genetic ancestry changes in Stone to Bronze Age transition in the East European plain, “Science Advances”, 7, 4, eabd6535, doi:10.1126/sciadv.abd6535.

Vaitkevičius, V. (2005), Interpreting the East Lithuanian Barrow Culture [in:] Culture and material culture : papers from the first theoretical seminar of the Baltic archaeologists (BASE) held at the University of Tartu, University of Tartu, Tartu, 71–86.

Zhabagin, M., Bukayev,A., Dyussenova,Z. (2024), Y-Chromosomal insights into the paternal genealogy of the Kerey tribe have called into question their descent from the Stepfather of Genghis Khan, “PLoS One. 2024 Sep 4; 19 (9): e0309080, doi: 10.1371/journal.pone.0309080.